Newsletter | Στήριξε το Solomon
Οι βιομηχανικές επενδύσεις πολυεθνικών κολοσσών εντείνουν την ανησυχία των πολιτών για την επίλυση επειγόντων και χρόνιων περιβαλλοντικών ζητημάτων, και οδηγούν στη Βουλή το πρώτο πράσινο Κόμμα.
Όσο ο Μίοντραγκ Ζίφκοβιτς εξιστορεί τα γεγονότα γύρω από την απαλλοτρίωση της γης του από την εταιρεία Zijin, η μυρωδιά από θείο και στάχτη εισβάλει στα ρουθούνια αδιάκοπα.
Η Ζλατίνα, όπου ζει η οικογένεια του 58χρονου για δεκαετίες, είναι ένα χωριό στην περιοχή Τσουκάρου Πέκι της Σερβίας, μερικά μόνο χιλιόμετρα από την πόλη Μπορ. Η κινεζική πολυεθνική αναπτύσσει εκεί ταχύτατα τις υποδομές για να εκμεταλλευτεί ένα νέο κοίτασμα χαλκού και χρυσού. Στην πεδιάδα υψώνονται οι σκελετοί νέων βιομηχανικών εγκαταστάσεων, ενώ η εκμετάλλευση μεταλλευμάτων έχει ήδη αρχίσει, κάτι εντυπωσιακό ακόμα και για τους ρυθμούς πολυεθνικών εταιρειών του δικού της μεγέθους.
Η Zijin έφτασε στο Μπορ το 2018. Απέκτησε το 63% της παλιάς και καταχρεωμένης δημόσιας εταιρείας εξόρυξης και τήξης RTB-Bor, και υποσχέθηκε να επενδύσει 1,5 δις ευρώ σε βάθος εξαετίας. Εξαγοράζοντας δικαιώματα αμερικανικών και καναδέζικων εταιρειών, εξασφάλισε το συνολο των δικαιωμάτων εξόρυξης στην περιοχή και ταχύτατα ολοκλήρωσε τις διαδικασίες απαλλοτριώσεων γης.
Ο Μίοντραγκ είναι ένας από τους ελάχιστους ντόπιους που δεν πούλησαν και, όπως λέει, δε σχεδιάζει να πουλήσει, αφού η εταιρεία του προσφέρει μόνο τα μισά χρήματα από αυτά που η αρμόδια εθνική αρχή όρισε ως αντίτιμο.
«Η εταιρεία θέλει να πληρώσει το λιγότερο δυνατό. Ενώ η τιμή ορίστηκε στα 28 εκατ. δηνάρια, αρχικά προσέφεραν 6 εκατ. (λίγο πάνω από 50 χιλιάδες ευρώ), έπειτα 8 εκατ. και πριν απο λίγο καιρό 14 εκατ. δηνάρια. Οι περισσότεροι πούλησαν άμεσα αφού η οικονομική κατάσταση τους είναι πολύ κακή».
Ο νόμος για τις απαλλοτριώσεις στη Σερβία προβλέπει ταχύτατες διαδικασίες όταν μια επένδυση χαρακτηρίζεται εθνικό συμφέρον. Έτσι, η γη στην πράξη απαλλοτριώθηκε και ο Μίοντραγκ μαζί με μερικούς άλλους κατέληξαν στα δικαστήρια διεκδικώντας το αντίτιμο που θεωρούν δίκαιο.
Έχουν περάσει δέκα χρόνια απ’ όταν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο έκανε δεκτή τη Σερβία ως χώρα υποψήφια για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Με τη διαδικασία να μην έχει τελεσφορήσει έως και σήμερα, η χώρα απαντά στην επιτακτική ανάγκη για υλοποίηση έργων υποδομής και εισροή συναλλάγματος προσελκύοντας επενδύσεις συμφερόντων εκτός της ηπείρου — και ο Σέρβος πρόεδρος, Αλεξάνταρ Βούτσιτς, κατηγορείται πως φέρνει το παιχνίδι στα μέτρα τους, κλείνοντας τα μάτια στο περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα και εργασιακές πρακτικές που, ενίοτε, παραπέμπουν σε τράφικινγκ.
Στη συγκυρία των τριών εκλογικών αναμετρήσεων (προεδρικών, εθνικών, τοπικών), τον Απρίλιο το Solomon ταξίδεψε στη Σερβία και κατέγραψε τις αντίρροπες δυναμικές που δημιουργούνται, όταν πολυεθνικοί κολοσσοί δραστηριοποιούνται υπό την ανοχή των αρχών και πολίτες παίρνουν στα χέρια τους την υπόθεση της προστασίας των περιοχών τους.
Ο Μίοντραγκ καλλιεργούσε τη γη του, παράγοντας ζωοτροφές για τα ζώα που εμπορευόταν, και ξυλεία. Εργασίες που εγκατέλειψε μετά την απαλλοτρίωση. Μόνο ο ίδιος και μερικές ακόμα οικογένειες αρνούνται τις προσφορές της Zijin. Για τον ίδιο, ο λόγος είναι κυρίως συναισθηματικός.
«Δεν ήθελα να πουλήσω τη γη μας, που άνηκε στο πατέρα και τους παππούδες μου. Επίσης, δεν υπάρχει τιμή να μας αποζημιώσει για τη μόλυνση του αέρα και της γης».
Το πρόβλημα της μόλυνσης από την εξορυκτική δραστηριότητα υπάρχει όσο και τα ορυχεία στην περιοχή του Μπορ. Η κινητοποίηση των κατοίκων και η φθίνουσα δραστηριότητα της ― δημόσιας ακόμα ― εταιρείας είχαν σχετικά εξομαλύνει το πρόβλημα, όμως η άφιξη της κινεζικής πολυεθνικής και η εντατικοποίηση της παραγωγής επιδεινώνουν τις ανησυχίες των κατοίκων εκ νέου.
Ο Μίοντραγκ δείχνει τον σταθμό μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης στο κέντρο του χωριού. Ένα περιφραγμένο κουβούκλιο που βγάζει έναν υπόκωφο αδιάκοπο βόμβο.
«Ο σταθμός μετράει τη μόλυνση στον αέρα, αλλά δεν μετράει τα βαρέα μέταλλα και τα μικροσωματίδια στην ατμόσφαιρα. Πηγαίνω σε έναν άλλο, ένα χιλιόμετρο από το χωριό, που ελέγχει και τα βαρέα μέταλλα και έτσι ξέρω ότι η μόλυνση με αρσενικό είναι πολλές φορές μεγαλύτερη από τα επιτρεπόμενα όρια».
Επιθεωρήσεις των εγκαταστάσεων στο Μπορ το 2019 και 2020 έχουν πιστοποιήσει την ύπαρξη διοξειδίου του θείου (SO2) από τέσσερις έως και οκτώ φορές περισσότερο από τα νόμιμα όρια. Η μόλυνση οδήγησε στην έναρξη δικαστικής διαδικασίας κατά υπευθύνων της εταιρείας για την απελευθέρωση επικίνδυνων ουσιών στον αέρα και την αποτυχία της να κάνει οτιδήποτε για τη μείωση της ρύπανσης. Τον Οκτώβριο του 2020, η εταιρεία χρεώθηκε με πρόστιμο 450,000 δηναρίων (περίπου 3.840 ευρώ) για ατμοσφαιρική ρύπανση.
Η Zijin αποκρίθηκε στις μομφές των επιθεωρητών και την πίεση από την τοπική κοινωνία και τις αρχές λέγοντας ότι έχει εγκαταστήσει ειδικό εξοπλισμό για την αντιμετώπιση της ρύπανσης και ότι σχεδιάζει την περαιτέρω εξέλιξή του. Στα τέλη Μαρτίου του 2021, το σερβικό Υπουργείο Εξορύξεων και Ενέργειας διέταξε την εταιρεία να αναστείλει τις εργασίες της σε ένα από τα ορυχεία του Μπορ και να ολοκληρώσει άμεσα μια μονάδα επεξεργασίας λυμάτων. Επίσης, η εταιρεία έκλεισε προσωρινά το χυτήριο για να προχωρήσει σε ανακαίνισή του, στοχεύοντας να εναρμονίσει τη λειτουργία του με τα περιβαλλοντικά στάνταρ και να αυξήσει την δυνατότητα παραγωγής.
Αν το διοξείδιο του θείου είναι ο συνήθης ύποπτος, το αρσενικό είναι ο μεγάλος, σιωπηλός κίνδυνος. Το βαρύ μέταλλο, η παρουσία του οποίου σε μεγάλες συγκεντρώσεις συνδέεται με καρκινογενέσεις, είναι το μεγάλο πρόβλημα που φωλιάζει στα έγκατα της γης, μαζί με τον θησαυρό από χρυσό και χαλκό.
Η ύπαρξη αρσενικού αναφέρεται στην προμελέτη σκοπιμότητας της καναδέζικης εταιρείας Nevsun, από την οποία η Zijin εξαγόρασε την άδεια εκμετάλλευσης πρώτου επίπεδου του κοιτάσματος στο Τσουκάρου Πέκι.
Ο Μίοντραγκ ανησυχεί ότι η λίγη γη που του απέμεινε είναι μολυσμένη, και δεν εμπιστεύεται τις απαντήσεις που πήρε από το εργαστήριο στο οποίο έστειλε δείγματα για ανάλυση. Χωρίς καμία εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς, αποφάσισε να κατέβει ο ίδιος ως υποψήφιος δημοτικός σύμβουλος στις εκλογές που πραγματοποιήθηκαν στις αρχές Απριλίου.
«Εδώ και 50 χρόνια οι αρχές υπόσχονται να αντιμετωπίσουν το θέμα της ρύπανσης. Η εξορυκτική δραστηριότητα υπάρχει στην περιοχή για πάνω από έναν αιώνα, γνωρίζουμε καλά ότι δεν πρόκειται για καμιά σοκολατοβιομηχανία. Προσπαθήσαμε να μάθουμε ποια ακριβώς είναι τα σχέδια για την περιοχή μας, αλλά δεν μπορέσαμε να έχουμε πλήρη εικόνα όσο και αν μιλήσαμε με την εταιρεία και το υπουργείο. Ο στόχος δεν είναι ούτε να κλείσουν τα ορυχεία, ούτε να φύγει η εταιρεία, αλλά να μας αντιμετωπίσουν με σεβασμό».
Η εικόνα των ανοιχτών ορυχείων στην πόλη του Μπορ προκαλεί δέος.
Λίγα μέτρα από εκεί που σταματάει το αυτοκίνητο ξεκινά ένας κρατήρας εκατοντάδων μέτρων. Στην απέναντι κορυφή, ένα μηχάνημα αδιάκοπα αδειάζει υπολείμματα εργασίας στην χαώδη χοάνη που δεκαετίες εξόρυξης έχουν δημιουργήσει.
Ο υπεύθυνος ασφαλείας που μας προσεγγίζει άμεσα ζητά ευγενικά να προσέχουμε που πατάμε, ανησυχώντας περισσότερο μην υποχωρήσει η γη κάτω από τα πόδια μας παρά για την παρουσία μας. Η πόλη και η βιομηχανία επεξεργασίας μεταλλευμάτων είναι σκαμμένες περιμετρικά σε απόσταση αναπνοής. Μια μακροχρόνια διαδικασία, που σταδιακά εξαφανίζει τη γη γύρω από το Μπορ, ενώ ταυτόχρονα είναι ο μόνος ουσιαστικός οικονομικός αιμοδότης της. Μια σχέση ζωής σε αναζήτηση μιας σχεδόν αδύνατης ισορροπίας.
Η διαπίστωση της μόλυνσης, οι αντιδράσεις της τοπικής κοινωνίας, οι μακρόσυρτες διαδικασίες ελέγχου και κυρώσεων, οι εγγυήσεις που παρέχει η εταιρεία για δραστική αντιμετώπιση της ρύπανσης και κάποια πρόστιμα που δε μοιάζουν να προβληματίζουν καθόλου είναι ο φαύλος κύκλος που παρακολουθει η Ιρένα Ζίβκοβιτς εδώ και πάρα πολλά χρόνια.
Το 2015, η Ιρένα συμμετείχε στις κινητοποιήσεις της τοπικής κοινωνίας που ανάγκασαν τη δημόσια (ακόμα) επιχείρηση να μειώσει τους ρυθμούς παραγωγής και συνεπώς την ατμοσφαιρική ρύπανση. Όταν ήρθαν, οι Κινέζοι αύξησαν δραστικά την παραγωγή και πάλι, και το πρόβλημα ξαναέγινε άμεση προτεραιότητα για αυτήν και πολλούς άλλους.
Μετά από 7 χρόνια ακτιβισμού και διαδοχικές απογοητεύσεις, η Ιρένα αποφάσισε να κατέβει και αυτή υποψήφια στις εκλογές με ένα μικρό κόμμα. «Το πιο σημαντικό για το Μπορ είναι να ανεξαρτητοποιηθούν πραγματικά οι θεσμοί».
Η Ιρένα θεωρεί ότι το πρόβλημα ξεκινάει από τη διαπλοκή και διαφθορά που κυριαρχεί σε τοπικό και εθνικό επίπεδο. Μια κατάσταση που για πολλούς συντηρεί ο ίδιος ο πρόεδρος Αλεξάνταρ Βούτσιτς, ο οποίος από πολύ κοντά παρακολουθεί και παρεμβαίνει σε θέματα που αφορούν την εξέλιξη των ξένων επενδύσεων στη χώρα.
Ένα βασικό παράδειγμα αποτελούν οι διακρατικές συμφωνίες που επιτρέπουν την εισαγωγή εργατικού δυναμικού από χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας. Φθηνή μεταναστευτική εργασία που προσφέρεται και αμείβεται εκτός εθνικού νομικού πλαισίου και υπό πολύ δύσκολες συνθήκες διαβίωσης.
Μια τέτοια περίπτωση ήρθε στο προσκήνιο τον περασμένο Νοέμβριο στην πόλη Ζρένιανιν, στα περίχωρα της οποίας κατασκεύαζεται μια τεράστια βιομηχανία ελαστικών για αυτοκίνητα, μια επένδυση του κινέζικου γίγαντα Linglong.
Τα έργα για λογαριασμό της Linglong International Europe d.o.o.Zrenjanin, της σερβικής θυγατρικής που έχει ιδρύσει η κινεζική πολυεθνική Shandong Linglong Tire Co. LTD, εκτελούν αντίστοιχα οι θυγατρικές δύο κινεζικών κατασκευαστικών εταιρειών.
Σε αυτά απασχολούνταν εκατοντάδες Βιετναμέζοι εργάτες οι οποίοι, σύμφωνα με τον νομικό Danilo Curcic, συντονιστή προγράμματος στην Πρωτοβουλία για τα Οικονομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα A11, μια ομάδα που παρέχει νομική συνδρομή σε θύματα εργασιακής εκμετάλλευσης, εργάζονταν με επαχθείς όρους.
Τον περασμένο Νοέμβριο, η A11 έκανε αυτοψία σε μια παλιά βιομηχανική ζώνη στις παρυφές της πόλης όπου κατοικούσαν οι εργάτες, διαπιστώνοντας πολύ κακές συνθήκες.
«Για να εργαστούν έχουν υπογράψει συμφωνητικά με επαχθείς όρους που προβλέπουν ότι αν εγκαταλείψουν τη δουλειά η οικογένεια τους θα πρέπει να πληρώσει αποζημίωση, όπως και κανονισμούς προσωπικού, τα οποία παραπέμπουν σε συνθήκες τράφικινγκ», λέει στο Solomon.
Σύφωνα με ειδικούς των Ηνωμένων Εθνών που διερεύνησαν το εργασιακό τους καθεστώς, οι εργάτες εξασφάλιζαν τις θέσεις εργασίας πληρώνοντας σε γραφεία ευρέσεως εργασίας στο Βιετνάμ μεταξύ 2 και 4 χιλιάδων ευρώ, για την κάλυψη εξόδων μεταφοράς, βίζας και διαμονής. Τον περασμένο Ιανουάριο, οι ειδικοί των Ηνωμένων Εθνών εξέφρασαν ανησυχίες για το καθεστώς των εργαζομένων, ιδίως για τους ισχυρισμούς ότι διακινήθηκαν στη Σερβία «για σκοπούς καταναγκαστικής εργασίας, υποτέλειας ή δουλείας ή πρακτικές παρόμοιες με τη δουλεία. Ανησυχούμε πολύ που φέρονται να εξαναγκάζονται να εργαστούν και να ζήσουν σε συνθήκες που θέτουν σοβαρούς κινδύνους για την υγεία και τη ζωή».
Η σερβική κυβέρνηση προσέφερε γη και ύδωρ για να εξασφαλίσει ότι η επένδυση θα γίνει στη Σερβία και όχι κάποια άλλη χώρα της κεντρικής ή ανατολικής Ευρώπης, μεταξύ άλλων παραχωρώντας δωρεάν τη γη στην οποία χτίζεται η βιομηχανία και υποσχόμενη 75 εκατ. ευρώ για την επιδότηση 1.200 θέσεων εργασίας. Πρόκειται για μια πολιτική που δημιουργεί μια σειρά απο θέματα, σύμφωνα με τον Curcic.
«Η κυβέρνηση χειραγωγεί την κουβέντα γύρω από το θέμα έτσι ώστε όποιος κάνει κριτική στην Linglong να μοιάζει λες και εναντιώνεται στην προόδο του τόπου. Επίσης, πρέπει να έχουν γίνει πάνω από 60 επιθεωρήσεις από αρμόδιες αρχές από τις οποίες δεν προέκυψε κανένα σοβαρό ζήτημα, το οποίο είναι απλά αδύνατον. Σαφώς και η επένδυση θα δημιουργήσει σημαντική οικονομική δραστηριότητα, όμως το ποιο θα είναι το τίμημα με όρους εργασιακών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων και περιβαλλοντικών όρων είναι ένα σημαντικό ερώτημα».
Έπειτα από τις αντιδράσεις, η εταιρεία μετέφερε τους εργαζόμενους σε κοντέινερ όπου επικρατούν καλύτερες συνθήκες στέγασης. Η Linglong υποστηρίζει ότι η επένδυση για την περάτωση της βιομηχανίας θα ανέλθει στα 800 εκατ. ευρώ, θα απασχολήσει 1.200 εργαζόμενους και θα παράγει 13 εκατ. ελαστικά ετησίως, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων θα εξάγεται. Τόσο η Linglong, όσο και οι υπόλοιπες εταιρείες που αναφέρονται στο ρεπορτάζ, δεν απάντησαν στα δημοσιογραφικά αιτήματα του Solomon έως και την ημέρα της δημοσίευσης.
Για να αντιληφθεί κανείς ποια δυναμική καθορίζει τις σινο-σερβικές σχέσεις και πώς αυτές μεταφράζονται στην πράξη σε επενδύσεις πρέπει να καταλάβει τις σερβικές προτεραιότητες, λέει ο Στέφαν Βλαντισάλεβιτς, συντονιστής προγράμματος στο ίδρυμα BFPE και από τους πιο εξειδικευμένους ερευνητές γύρω από την κινεζική στρατηγική στα Δυτικά Βαλκάνια.
«Ήταν ιδιαίτερα συμβολικό ότι την ημέρα που εγκαινιάστηκε η σιδηροδρομική ένωση Βελιγραδίου-Νόβι Σαντ (σ.σ. η μεγαλύτερη πόλη κοντά στα σύνορα Σερβίας-Ουγγαρίας), η οποία πήρε οκτώ χρόνια να περατωθεί ούσα αρχικά μόνο μέρος ενός έργου που θα ένωνε το Βελιγράδι με την Βουδαπέστη, η κυβέρνηση υπέγραφε άλλη μια επένδυση με κινεζικά συμφέροντα για τη δημιουργία ενός περιφερειακού οδικού άξονα στο Νόβι Σαντ. Η Σερβία χρειάζεται απελπισμένα καλύτερες υποδομές και εισροές συναλλάγματος και δεν πρόκειται να αρνηθεί εύκολες επιλογές όταν υπάρχουν, και οι Κινέζοι είναι μια εύκολη επιλογή ανεξαρτήτως όρων και ζητημάτων».
Για να δει κανείς μεταφρασμένο σε αριθμούς αυτό που λέει ο Βλαντισάλεβιτς αρκεί να κοιτάξει έναν πίνακα των κινέζικων άμεσων ξένων επενδύσεων στη Σερβία. Από 2 εκατ. ευρώ το 2010, η Κίνα μετατράπηκε μέσα σε μια δεκαετία σε κύριο ξένο επενδυτή στη χώρα με μισό δις επενδύσεις μόνο το 2020. Η εξέλιξη έχει ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία, ακόμα και αν η ΕΕ παραμένει συνολικά πρώτος επενδυτής.
Η αμφιθυμία της ΕΕ και η αργόσυρτη ενταξιακή διαδικασία για τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων έχουν εμπεδώσει το μήνυμα ότι χώρες σαν την Σερβία πρέπει να αναζητήσουν λύσεις αλλού. Η επιλογή του Βούτσιτς να ανοίξει την πόρτα στα κινεζικά συμφέροντα είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα αυτής της αναζήτησης λύσεων σε προβλήματα που παραμένουν άλυτα για δεκαετίες.
Σε ένα καφέ του Βελιγραδίου, ένας ειδικός σύμβουλος σε εξορυκτικές δραστηριότητες με διεθνή καριέρα και συνεργασία με αρκετές πολυεθνικές εξηγεί στο Solomon ότι λίγοι επενδυτές μπορούν να τρέξουν τόσο πολύπλοκες επενδύσεις τόσο γρήγορα όσο οι Κινέζοι. «Αν διαλέγεις αυτό, τότε διαλέγεις και το επιχειρηματικό μοντέλο τους. Αυτός που θα στείλουν να τρέξει την επένδυση δεν θα είναι ο κουστουμαρισμένος τύπος με τον οποίο υπέγραψες τις συμφωνίες, και δεν θα δίνει δεκάρα για τα περιβαλλοντικά και εργασιακά στάνταρ. Θα κάνει ό,τι μπορεί για να τρέξει η επένδυση και να ανέβει η παραγωγή».
Παρότι στο επίκεντρο των προβληματισμών βρίσκονται οι κινεζικές επενδύσεις, η περίπτωση που εξελίχθηκε σε πολιτική σύγκρουση, εξαναγκάζοντας τον Βούτσιτς σε υπαναχώρηση, αφορούσε τα σχέδια για μια τεράστια επένδυση εξόρυξης λιθίου και βορίτη στην περιοχή Ζάνταρ από την αγγλο-αυστραλιανή πολυεθνική Rio Tinto.
Η ψήφιση ενος νέου νόμου που καθιστούσε ακόμα πιο άμεσες τις επιθετικές απαλλοτριώσεις γης και η τροποποίηση ενός παλαιότερου σχετικά με τους όρους που καθορίζουν τα εθνικά δημοψηφίσματα ερμηνεύτηκαν ως ένας ακόμα αιφνιδιασμός από τον Βούτσιτς, τον οποίο πολλοί κατηγορούν ότι αλλάζει πάντα τους κανόνες του παιχνιδιού για να εξυπηρετεί τα συμφέροντα που θέλει. Τα καλέσματα απο οικολογικές και ακτιβιστικές οργανώσεις για αποκλεισμούς δρόμων, με επίκεντρο την εναντίωση της επένδυσης από την Rio Tinto, μετατράπηκαν απροσδόκητα σε τεράστιες διαδηλώσεις μεταξύ Νοεμβρίου του 2019 και Ιανουαρίου του 2020.
Ο Savo Manoilovic, ιδρυτικό μέλος της Kreni Promeni (Κίνημα Αλλαγής) που αναδείχθηκε σε κεντρική φυσιογνωμία των διαδηλώσεων, παραδέχεται ότι δεν περίμενε το μέγεθος αυτού που συνέβη. «Τα πάντα εξερράγησαν και εμείς βρεθήκαμε στη μέση. Μέσα σε δύο εβδομάδες συνειδητοποίησα ότι είχα χάσει κάθε ιδιωτικότητα και είχα βρεθεί σε μια καινούργια πραγματικότητα. Ακόμα δεν έχω προλάβει να επεξεργαστώ όσα έχουν συμβεί» λέει στο Solomon, ενώ στέκεται στην είσοδο του κτιρίου στο οποίο το Kreni Promeni πραγματοποιεί συλλογή υπογραφών για την κατάθεση πρότασης για νόμο που θα απαγορεύει την εξόρυξη λιθίου στη Σερβία.
«Σύμφωνα με το νόμο χρειαζόμαστε 30.000 υπογραφές για να καταθέσουμε μια πρωτοβουλία των πολιτών (citizens initiative), αλλά έχουμε ήδη περισσότερες». Τελικά, η καμπάνια θα συγκεντρώσει 38.000 υπογραφές σε 15 ημέρες και θα πάρει το δρόμο για την Βουλή, όταν αυτή συσταθεί εκ νέου μετά τις εκλογές.
Είναι μερικές μέρες πριν από τις εθνικές εκλογές της 3ης Απριλίου και, όσο ο Manoilovic μιλά, διακόπτεται ασταμάτητα από κόσμο που έρχεται να τον χαιρετήσει ή να συστηθεί, σαν πολιτικός σε προεκλογική εκστρατεία. Όμως ο ίδιος δεν είναι υποψήφιος.
«Είχαμε πει απο την αρχή ότι είμαστε μια κίνηση πολιτών, όχι πολιτικό κόμμα. Και ότι ζητάμε την απόσυρση των αντισυνταγματικών νομοσχεδίων για τις απαλλοτριώσεις και τα δημοψηφίσματα», λεει ο ίδιος απαντώντας στο γιατί δεν εκμεταλλεύεται τη συγκυρία για να πολιτευτεί.
Πρέπει να είναι η μόνη φορά στα δέκα χρόνια που ηγείται, στην οποία ο Βούτσις κάνει πίσω ολοταχώς σε μια πολιτική σύγκρουση. Εν μέσω προεκλογικής περιόδου και διαισθανόμενος τη δυναμική των κινητοποιήσεων, στα τέλη Δεκεμβρίου επέστρεψε τον νόμο για τις απαλλοτριώσεις στη Βουλή για επανεξέταση, από όπου ακολούθως η κυβέρνηση τον έστειλε στις καλένδες. Είχε μεσολαβήσει η διεθνοποίηση του θέματος με ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου στα μέσα Δεκεμβρίου σχετικά με την «εξαναγκαστική εργασία στο εργοστάσιο της Linglong και τις περιβαλλοντικές διαμαρτυρίες στη Σερβία», το οποίο μεταξύ άλλων καταδίκαζε τα περιστατικά βίας από εξτρεμιστές και χούλιγκανς εις βάρος ειρηνικών διαδηλωτών.
Αναφορά γινόταν στο περιστατικό, κατά το οποίο οπαδοί του Προοδευτικού Κόμματος που είχαν κολλήσει στο δρόμο για μια συγκέντρωση του κόμματος επιτέθηκαν στους ακτιβιστές που απέκλειαν το οδόστρωμα, αλλά και στην «αύξηση της υβριστικής γλώσσας, του εκφοβισμού, ακόμη και της ρητορικής μίσους προς μέλη της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης, ανεξάρτητους διανοούμενους, ΜΚΟ, δημοσιογράφους και εξέχοντα άτομα, μεταξύ άλλων από μέλη των κυβερνώντων κομμάτων».
Ένα μήνα μετά η κυβέρνηση έκανε χαρτοπόλεμο και όλες τις άδειες εκμετάλλευσης ορυκτών που είχε παραχωρήσει στην Rio Tinto, λέγοντας ότι εγκαταλείπει οριστικά την προοπτική ανάπτυξης του ορυχείου αξίας περίπου 2,4 δις ευρώ. Η απόφαση προέκυψε στον απόηχο της κόντρας Σερβίας-Αυστραλίας γύρω από το θέμα του Novac Djokovic, του διάσημου Σέρβου νούμερο 1 τενίστα στον κόσμο, που απελάθηκε στα μέσα Ιανουαρίου από την Αυστραλία έχοντας προσπαθήσει να μπει στη χώρα χωρίς να πληρεί τους εθνικούς κανόνες εμβολιασμού για την covid-19. Το εάν πρόκειται για ακόμα έναν ελιγμό του Βούτσιτς μένει να φανεί. Πάντως, σύμφωνα με στοιχεία έρευνας που δημοσιεύτηκε πρόσφατα, η εταιρεία συνεχίζει να αγοράζει γη στην περιοχή ακόμα και μετά την ανακοίνωση ακύρωσης των αδειών εξόρυξης.
Τα αντανακλαστικά του Βούτσιτς μαρτυρούν έναν τετραπέρατο πολιτικό, κάτι που του αναγνωρίζουν ακόμα και οι πιο αποφασισμένοι πολιτικοί αντίπαλοί του. Μπορεί με τους χειρισμούς του να κατεύνασε τη δυναμική των κινητοποιήσεων, ελέγχοντας το προεκλογικό τοπίο, ωστόσο ήρθε αντιμέτωπος με την κληρονομιά μιας αφύπνισης που όσοι παρακολουθούν το πολιτικό τοπίο της χώρας είχαν χρόνια να δουν. Τα μεγαλύτερα κόμματα της αντιπολίτευσης, που είχαν μποϊκοτάρει τις προηγούμενες εκλογές οδηγώντας σε ποσοστά απόλυτης κυριαρχίας τον Βούτσις και το κόμμα του, κατέβηκαν πολύ οργανωμένα στις φετινές τριπλές εκλογές. Προεδρικές, εθνικές και τοπικές σε αρκετές πόλεις μεταξύ των οποίων και το Βελιγράδι. Μαζί τους και μια ώσμωση ακτιβιστών και ακαδημαϊκών που ενώθηκαν για να σχηματίσουν το πρώτο αμιγώς πράσινο κόμμα της χώρας, ονομάζοντας το Moramo, «Εμείς Πρέπει».
Παρακολουθώντας τους σε ορισμένες προεκλογικές δράσεις, διαπιστώνει κανείς ότι είναι στην ουσία μια συνάντηση παλιάς κοπής ενεργών πολιτών που προέρχονται από την γενιά που συγκρούστηκε με το καθεστώς του Μιλόσεβιτς και νέων που στο προσκήνιο φέρνουν σύγχρονες ανησυχίες, ενημερωμένες απο την εν εξελίξει συζήτηση γύρω από το περιβάλλον και τη ζωή στην πόλη, και καταλήγουν στην ανάδειξη ζητημάτων διαφάνειας και κράτους δικαίου.
Πρόκειται για ένα πλήθος κόσμου που εύκολα μπορεί να απευθυνθεί σε μια προοδευτική κρίσιμη μάζα στο Βελιγράδι, αλλα τουλάχιστον προς ώρας δύσκολα θα μιλούσε την ίδια γλώσσα με τους ανθρώπους που ζουν σε απομακρυσμένες πόλεις που μαστίζονται από την αποβιομηχάνιση, και παλεύουν να κρατήσουν ενεργά τα απομεινάρια της παλιάς γιουγκοσλαβικής βαριάς βιομηχανίας, ως τη μόνη φλέβα που τις κρατάει ακόμα ζωντανές.
Η Biljana Stojkovic, βιολόγος, ακτιβίστρια για μια εικοσαετία και καθηγήτρια στη Βιολογική Σχολή του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου αποδέχθηκε την πρόταση του Moramo να κατέβει ως υποψήφια πρόεδρος, επί της ουσίας συμβολικά αφού η πρωτοκαθεδρία του Βούτσιτς παραμένει αναμφισβήτητη. «Τα πράγματα στην πολιτική αρένα είναι χειρότερα από ποτέ άλλοτε και αυτό είναι το μεγάλο έγκλημα του Βούτσιτς. Δημιούργησε μια δημόσια σφαίρα τοξική», λέει ενώ σχολιάζει ότι όσο ήταν ακτιβίστρια έβγαινε στην τηλεόραση συχνότερα από όταν έγινε υποψήφια. Στο λαιμό της φορά μια μινιατούρα σφυρίχτρας, χαρακτηριστικό σύνεργο των ακτιβιστών που συγκρούονταν με το καθεστώς του Μιλόσεβιτς πριν είκοσι σχεδόν χρόνια. Στo αφήγημα της πρωταγωνιστούν η αδιαφάνεια και η έλλειψη λογοδοσίας, η ασυδοσία μιας μονό-κομματικής ελίτ που έχει καταλάβει το κράτος και τους αρμούς της εξουσίας.
Καλύτερα από όποιο άλλο τοπίο, αυτή η κυριαρχία αποτυπώνεται στο μιντιακό, όπου σύμφωνα με τον Zoran Gavrilovic, της μη κυβερνητικής οργάνωσης Bureau for Social Research που παρακολουθεί συστηματικά τα μίντια με εθνική εμβέλεια, κατά τους μήνες πριν τις εκλογές ο Βούτσις ήταν παρών στους τηλεοπτικούς δέκτες περισσότερο από όσο όλα τα υπόλοιπα στελέχη της κυβέρνησης και του κόμματος του μαζί. Κατά κάποιο τρόπο ο Βούτσιτς μοιάζει να είναι παντού. Τον βλέπει κανείς συνέχεια στις διαφημιστικές πινακίδες κατά μήκος του εθνικού αυτοκινητόδρομου και μέσα στο Βελιγράδι. Όπως είπε και ίδιος, βγαίνοντας από ένα ψυγείο στο σαλόνι ενός ζευγαριού για τις ανάγκες ενός προεκλογικού τηλεοπτικού σποτ που προκάλεσε εντύπωση, είναι σημαντικό για αυτόν να μπορεί να φτάσει κάθε πολίτη της Σερβίας.
Όσο μιλάει, η Στοΐκοβιτς κοιτάζει από το μπαλκόνι των πολιτικών γραφείων της ομάδας με την οποία συμμετέχει στη συμμαχία των πρασίνων προς την κατεύθυνση όπου υψώνονται οι ουρανοξύστες του Belgrade Waterfront, του πιο συμβολικού ίσως από τα μεγάλα επενδυτικά πρότζεκτ που δρομολογήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια, το οποίο αποκαλεί Μόρντορ.
Σαν λεγκο λαντ σε γιγαντιαίο μέγεθος, μοιάζει να προσγειώθηκε στις παρυφές του ποταμού Sava στην περιοχή Savamala. Κηρυγμένη έργο εθνικής σημασίας με ειδικό νόμο τον Απρίλιο του 2015, η επένδυση απέφυγε πολλά νομικά εμπόδια και αργόσυρτες διοικητικές διαδικασίες, καθιστώντας δυνατή και την αποφυγή δημοσίων διαγωνισμών για έργα σχετικά με την επένδυση.
Ο διαγωνισμός για το σχεδιασμό της ανάπτυξης real estate κατοικιών, τουριστικών και εμπορικών χώρων στα 170 εκτάρια γης που παραχώρησε η κυβέρνηση στους επενδυτές έλαβε χώρα στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Σε αυτόν, σύμφωνα με την Ksenija Radovanovic, αρχιτέκτονα και πολεοδόμο που παρακολουθεί την εξέλιξη του Belgrade Waterfront από το ξεκίνημά του, δεν έλαβε μέρος κανένας Σέρβος αρχιτέκτονας.
«Ακόμα και σήμερα δεν ξέρουμε αν έχουμε δει το σύνολο του συμβολαίου μεταξύ Σερβίας και επενδυτή. Ούτε μπορεί κανείς με διαφάνεια να δει από που προέρχονται οι πόροι που επενδύονται στην ανάπτυξη των κτιριακών εγκαταστάσεων» λέει η Ραντοβάνοβιτς.
Υπάρχουν ακόμα πολλά για τα όποια είναι γνωστά πολύ λίγα σε σχέση με την ιστορία αυτή, που πολλοί Σέρβοι θεωρούν το απόλυτο παράδειγμα διαφθοράς. Στις 25 Απριλιου του 2016, μπουλντόζες εξόρμησαν στον Savamala γκρεμίζοντας κτίρια. Κατά την διάρκεια του περιστατικού μασκοφόροι αναζητούσαν πιθανούς αυτόπτες μάρτυρες, κατέσχεσαν τα κινητά τους τηλέφωνα και έδεσαν ορισμένους από αυτούς. Σύμφωνα με έρευνα του Συνηγόρου του Πολίτη Sasa Jankovic η αστυνομία αγνόησε τις κλήσεις για βοήθεια που έλαβε, ενώ προέκυψαν και ενδείξεις για εμπλοκή κυβερνητικών μελών και πολιτικών προσώπων. Επι της ουσίας δεν τιμωρήθηκε ποτέ κανείς, εκτός από έναν αστυνομικό που καταδικάστηκε σε πέντε μήνες με αναστολή για παράβαση καθήκοντος.
Τον περασμένο Μάρτιο ο Veljko Belivuk, υπόδικος αρχηγός μιας εγκληματικής οργάνωσης μέλη της οποίας είχαν στο παρελθόν εμφανιστεί να προσφέρουν προστασία κατά την διάρκεια της ανακήρυξης του Βουτσιτς σε πρόεδρο της Σερβίας το 2017, είπε ότι είναι έτοιμος να δώσει πληροφορίες για μια σειρά από εγκληματικές ενέργειες που απασχολούν ακόμη τη δικαιοσύνη, μεταξύ των οποίων και οι κατεδαφίσεις.
Από την σκοτεινή ιστορία του Savamala δεν προέκυψαν μόνο οι ουρανοξύστες του Belgrade Waterfront. Στα όρια της περιοχής, κάτω από τη Γέφυρα του Branco, βρίσκονται τα γραφεία μιας οργάνωσης ακτιβιστών με όνομα ‘Να μην αφήσουμε το Βελιγραδι να πνιγει’ – (Ne Davimo Beograd). Σε ένα μπαρ εκεί δίπλα συναντιούνται όσοι σχηματίζουν το πράσινο κόμμα το βράδυ των εκλογών εν αναμονή των αποτελεσμάτων, και οι ακτιβιστές είναι μέρος αυτής της προσπάθειας. Για τα δεδομένα της Σερβίας οι εκλογές θα κυλήσουν ήρεμα. Δε θα λείψουν περιστατικά όπως το γρονθοκόπημα ενός αρχηγού μικρού κόμματος, ενώ τραβάει βίντεο ανθρώπους που καταγγέλει ως μέλη του Προοδευτικού κόμματος να καταγράφουν την άφιξη ψηφοφόρων τους σε παράλληλες άτυπες λίστες.
Στη διάρκεια της νύχτας βεβαιώνεται για άλλη μια φορά ότι ο Βούτσις και το κόμμα του ελέγχουν απόλυτα τη χώρα. Αυτή τη φορά όμως, το πρώτο πράσινο κόμμα μπαίνει στη Βουλή και στο δήμο του Βελιγραδίου. Το αποτέλεσμα θα παραμείνει αμφιλεγόμενο αφού Προοδευτικό Κόμμα και Σοσιαλιστές συγκεντρώνουν 55 συμβούλους που λειτουργούν και ως εκλέκτορες του Δημάρχου, όσους και όλη η, ιδεολογικά και πολιτικά εντελώς ετερόκλητη, αντιπολίτευση. 55-55. Ίσως είναι ακόμα ένα μικρό εμπόδιο μπροστά στην παντοδυναμία του Βούτσιτς, ίσως και η αρχή μιας άλλης ιστορίας. Μερικές βδομάδες μετά τις εκλογές ο Βούτσις θα αφήσει ανοιχτό το ενδεχόμενο νέων εκλογών στο Βελιγράδι σε μερικούς μήνες. Όσο κόμματα και πολιτικοί παζαρεύουν είναι δύσκολο να απαντήσει κανείς.
Για την Stoijkovic το αποτέλεσμα δεν αλλάζει στην ουσία.
«Ο Βούτσιτς περίμενε υπομονετικά μέχρι τις εκλογές και υπολόγιζε ότι μετά τα πράγματα θα είναι business as usual. Δε θα το αφήσουμε όμως να γίνει έτσι. Θα το παλέψουμε»
Στήριξε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία!
Η ερευνητική δημοσιογραφία απαιτεί χρόνο και πόρους που δεν διαθέτουμε πάντα. Για να μπορέσουμε να συνεχίσουμε να ελέγχουμε την εξουσία και να ασκούμε πίεση, χρειαζόμαστε τη βοήθειά σας.
