Στις 26 Φεβρουαρίου 2022, καλεσμένος στην εκπομπή του Γιώργου Αυτιά στον ΣΚΑΪ, ο υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου Νότης Μηταράκης δήλωσε πως οι πολίτες που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την Ουκρανία λόγω της ρωσικής εισβολής «είναι πρόσφυγες πολέμου, αυτοί είναι οι πραγματικοί πρόσφυγες».
Απαντώντας στην κριτική για «αλα καρτ ανθρωπισμό» που του άσκησε ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης λίγες ημέρες αργότερα, ο υπουργός στήριξε τη θέση του λέγοντας πως «η Ουκρανία συνορεύει με την ΕΕ, η χώρα έχει δεχθεί παράνομη εισβολή και οι άνθρωποι αυτοί έρχονται ευθεία από τη χώρα που κινδυνεύουν στο έδαφος της ΕΕ».
Αντιπαρέβαλε την περίπτωση τους με τους αιτούντες άσυλο που «έρχονται από μακρινές χώρες και ηπείρους», οι αιτήσεις ασύλου των οποίων, υποστήριξε, κρίνονται «απαράδεκτες» βάση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Αυτό ορίζει «το διεθνές δίκαιο και όχι οι ιδεοληψίες της Αριστεράς», κατέληξε ο κ. Μηταράκης.
Περιλαμβάνονται πράγματι τέτοιες προβλέψεις στο διεθνές δίκαιο; Το Solomon απευθύνθηκε στην Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), τον διεθνή οργανισμό που αποστολή έχει την προάσπιση των δικαιωμάτων των προσφύγων παγκοσμίως, ζητώντας ένα σχόλιο για τη διάκριση ανάμεσα σε «πραγματικούς» και «μη πραγματικούς» πρόσφυγες, καθώς και για το εάν η εμπειρία του οργανισμού επιβεβαιώνει τους ισχυρισμούς του υπουργού.
Η Ύπατη Αρμοστεία μας απάντησε πως στη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων, όπου περιλαμβάνεται ο οικουμενικός ορισμός του πρόσφυγα, «δεν προβλέπεται πουθενά ότι ένας πρόσφυγας θα πρέπει να αναζητήσει προστασία στη χώρα που βρίσκεται πιο κοντά στην πατρίδα του ή στην πρώτη χώρα όπου διαφεύγει».
«Για παράδειγμα, μία Ουκρανή πρόσφυγας εξακολουθεί να χρήζει διεθνούς προστασίας, ακόμα και όταν περάσει σε χώρες, όπως η Ιταλία ή η Ελλάδα, που δεν συνορεύουν με την Ουκρανία. Παρομοίως, μια Αφγανή πρόσφυγας δικαιούται διεθνούς προστασίας, όχι μόνο όταν βρίσκεται στο Ιράν ή το Πακιστάν, αλλά και όταν βρεθεί στην Ελλάδα», μας απάντησαν.
Σημεία της απάντησης περιλαμβάνονται σε εκτενές ρεπορτάζ του Solomon για τους αυθαίρετους ισχυρισμούς γύρω από το προσφυγικό, που στελέχη της κυβέρνησης έκαναν τον τελευταίο μήνα με αφορμή τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.
Ακολουθεί η πλήρης απάντηση της Ύπατης Αρμοστείας:
Στο δημόσιο διάλογο επικρατεί συχνά η εντύπωση ότι πρόσφυγες είναι μόνο όσοι διαφεύγουν από εμπόλεμες ζώνες ή άλλα καταστροφικά γεγονότα. Ωστόσο, υπό το πρίσμα του διεθνούς δικαίου, η απάντηση στο ερώτημα «ποιος είναι πρόσφυγας» είναι λίγο πιο περίπλοκη.
Ο πρωταρχικός και οικουμενικός ορισμός του πρόσφυγα περιλαμβάνεται στη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων, που ορίζει ότι πρόσφυγας είναι όποιος/α βρίσκεται εκτός της χώρας καταγωγής του/της και αδυνατεί ή δεν επιθυμεί να επιστρέψει σε αυτήν, λόγω δικαιολογημένου φόβου δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, πολιτικών πεποιθήσεων ή συμμετοχής σε ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα.
Παρόλο που ο βασικός ορισμός της Σύμβασης κάνει λόγο για ατομική δίωξη, στην έννοια του πρόσφυγα, ή γενικότερα του δικαιούχου διεθνούς προστασίας, εμπίπτουν και πρόσωπα που διαφεύγουν ένοπλες συρράξεις και βία που αποτελούν σήμερα τα βασικά αίτια που προκαλούν μεγάλες μετακινήσεις προσφυγικών πληθυσμών. Η Σύμβαση της Γενεύης του 1951, μαζί με το Πρωτόκολλο του 1967, το οποίο αφαίρεσε τους γεωγραφικούς και χρονικούς περιορισμούς της Σύμβασης, έχουν επομένως απευθείας εφαρμογή και στους αμάχους που εκτοπίζονται εξαιτίας ένοπλων συρράξεων ή βίας.
Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι δεν προβλέπεται πουθενά στη Σύμβαση ότι ένας πρόσφυγας θα πρέπει να αναζητήσει προστασία στη χώρα που βρίσκεται πιο κοντά στην πατρίδα του/της ή στην πρώτη χώρα όπου διαφεύγει. Για παράδειγμα, μία Ουκρανή πρόσφυγας εξακολουθεί να χρήζει διεθνούς προστασίας, ακόμα και όταν περάσει σε χώρες, όπως η Ιταλία ή η Ελλάδα, που δεν συνορεύουν με την Ουκρανία. Παρομοίως, μια Αφγανή πρόσφυγας δικαιούται διεθνούς προστασίας, όχι μόνο όταν βρίσκεται στο Ιράν ή το Πακιστάν, αλλά και όταν βρεθεί στην Ελλάδα.
Το διεθνές δίκαιο προβλέπει ότι όλες οι χώρες έχουν την υποχρέωση να δώσουν πρόσβαση στο έδαφός τους, έστω και προσωρινά, σε άτομα που αναζητούν άσυλο και προστασία στα σύνορά τους, ώστε να εξεταστούν τα αιτήματα για διεθνή προστασία. Διαφορετικά, το θεμελιώδες δικαίωμα στο άσυλο και η βασική αρχή της μη-επαναπροώθησης θα έχαναν τελείως το νόημά τους. Πρόκειται για υποχρέωση που έχει εφαρμογή τόσο στα χερσαία όσο και στα θαλάσσια σύνορα των κρατών.
Αξίζει επίσης να υπενθυμίσουμε ότι, από τα 34,4 εκατομμύρια πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο που υπάρχουν σήμερα στον κόσμο, το 86% φιλοξενούνται στις λιγότερο πλούσιες χώρες. Εάν εφαρμόζονταν πολιτικές που θα απαιτούσαν από τους πρόσφυγες να ζητήσουν άσυλο στην πρώτη χώρα που καταφεύγουν, αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα να ασκείται ακόμα μεγαλύτερη πίεση σε αυτές τις χώρες, υπονομεύοντας τις προσπάθειες για την εξεύρεση λύσεων. Κάτι τέτοιο θα ενθάρρυνε επίσης τις δευτερογενείς προσφυγικές μετακινήσεις. Υπάρχει τεράστια ανάγκη για διεθνή αλληλεγγύη – και η αλληλεγγύη δεν πρέπει απλά να περιορίζεται σε παροχή χρηματοδότησης και οικονομικής βοήθειας, αλλά πρέπει και να εμπεριέχει ουσιαστικά μέτρα επιμερισμού των ευθυνών.
Μπροστά στο ανθρωπιστικό δράμα που ξεδιπλώνεται στην Ουκρανία, οι ευρωπαϊκές χώρες και οι λαοί τους έχουν δείξει μεγάλη αλληλεγγύη και φιλοξενία προς τους πρόσφυγες που φεύγουν από την κόλαση του πολέμου. Ελπίζουμε αυτή η θερμή υποδοχή να αποτελέσει αφορμή για σκέψη και προβληματισμό ώστε να απομακρυνθούμε από πολιτικές και ρητορική που αντιμετωπίζουν το προσφυγικό ζήτημα με τοξικό τρόπο, όπως έχουμε δει να συμβαίνει σε πολλές χώρες και με διάφορες αφορμές. Κι ευελπιστούμε αυτή η ανθρωπιά και αλληλεγγύη να επεκταθεί και σε άλλους πρόσφυγες και αναγκαστικά εκτοπισμένους, όπου και αν βρίσκονται στον κόσμο, και ανεξάρτητα από το χρώμα, την καταγωγή ή τη θρησκεία τους.
Ας μην ξεχνάμε ότι αυτόν το μήνα, συμπληρώνονται δύο θλιβερές επέτειοι: 11 χρόνια από την κρίση στη Συρία και επτά από αυτή της Υεμένης. Πολλοί πρόσφυγες από αυτές τις χώρες συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να υποφέρουν ενώ άνθρωποι ξεριζώνονται εξαιτίας των συνεχιζόμενων πολέμων – και αυτοί αξίζουν την ίδια προστασία και αλληλεγγύη με τους Ουκρανούς πρόσφυγες.
Ως θεματοφύλακας της Σύμβασης της Γενεύης, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες θα συνεχίσει να υπερασπίζεται το δικαίωμα κάθε ανθρώπου που έχει ανάγκη τη διεθνή προστασία να έχει πρόσβαση στο άσυλο. Τα δικαιώματα των προσφύγων πρέπει να γίνονται σεβαστά, χωρίς αυθαιρεσίες και χωρίς διακρίσεις.
Για οποιαδήποτε περαιτέρω διευκρίνιση, είμαι στη διάθεσή σας.
Στέλλα Νάνου
UNHCR Greece