Οι εκτοπισμένοι του λιγνίτη (μέρος πρώτο)

Πρωινό Σαββάτου στην πλατεία της Ποντοκώμης επικρατεί απόλυτη ησυχία. Δύο πιτσιρικάδες κάθονται στα σκαλιά του κοινοτικού κέντρου. Γύρω τους άδεια γραφεία και καταστήματα, σημάδια εγκατάλειψης ενός οικισμού που κάποτε αριθμούσε πάνω από 1.000 κατοίκους.

Πλέον το χωριό βρίσκεται σε διαδικασία μετεγκατάστασης προκειμένου να αξιοποιηθούν τα κοιτάσματα λιγνίτη που κρύβουν τα εδάφη του. Στο κέντρο της πλατείας, οι κάτοικοι έχουν τοποθετήσει μία μακέτα που απεικονίζει το πώς θα ήθελαν να μοιάζει ο νέος τους οικισμός. «Θέλουμε να αποτυπώνει κάτι από την ιστορία του Πόντου στη μνήμη των προγόνων μας που ήρθαν εδώ πρόσφυγες μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή» λέει στο Solomon MAG ο Μάκης Μιχαηλίδης, γενικός γραμματέας του πολιτιστικού συλλόγου του χωριού.

Η απόφαση για αναγκαστική απαλλοτρίωση της Ποντοκώμης από τη ΔΕΗ δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης το 2012. Καθώς όμως οι διαδικασίες ανοικοδόμησης του νέου οικισμού καθυστερούν, πολλοί κάτοικοι μετακομίζουν στις κοντινές πόλεις της Κοζάνης και της Πτολεμαΐδας.

Η διευθύντρια του γυμνασίου του χωριού, Αλέκα Παπαδοπούλου, ανέλαβε καθήκοντα πριν από δύο χρόνια σε ένα σχολείο με ημερομηνία λήξης. «Το άγχος πότε θα φύγει το χωριό δημιουργούσε στους γονείς την ανάγκη να πάρουν τα παιδιά τους (και να φύγουν) και κάπως έτσι μείναμε πέρυσι με 16 μαθητές και αποφασίστηκε το οριστικό κλείσιμο του γυμνασίου μετά από 41 χρόνια λειτουργίας».

Τις δεκαετίες αυτές το σχολείο φιλοξένησε παιδιά από τέσσερα χωριά της περιοχής, την Ποντοκώμη, τον Κόμανο, τη Μαυροπηγή και το Μαυροδένδρι. Σε λίγο καιρό μόνο το Μαυροδένδρι θα υπάρχει στο χάρτη, τα υπόλοιπα θα έχουν γίνει ορυχεία. «Όσοι είναι απ’ έξω και έχουνε τα σπίτια τους, είναι εύκολο να πουν “μια χαρα είναι οι κάτοικοι, πήραν τις αποζημιώσεις τους, ας φύγουνε”. Δεν παύει όμως να είναι ένας ξεριζωμός» λέει στο Solomon MAG η γυμνασιάρχης.

Οι αναγκαστικές απαλλοτριώσεις οικισμών για την εξόρυξη λιγνίτη στη Δυτική Μακεδονία ξεκίνησαν το 1972. Έκτοτε έχουν «σηκωθεί» -όπως λένε οι ντόπιοι- έξι χωριά και πέντε ακόμα θα ακολουθήσουν. Στελέχη της ΔΕΗ με τα οποία συνομίλησε το Solomon MAG επεσήμαναν ότι μέχρι σήμερα έχουν καταβληθεί περίπου ένα δισεκατομμύριο ευρώ για απαλλοτριώσεις και μετεγκαταστάσεις οικισμών, ενώ ένα ακόμα δισεκατομμύριο καταβλήθηκε για απαλλοτριώσεις εκτάσεων γης.

Το κόστος απαλλοτρίωσης και μετεγκατάστασης επιβαρύνει εξ’ ολοκλήρου τη ΔΕΗ. Ωστόσο το 2011 ο νόμος 3937 για την διατήρηση της βιοποικιλότητας προέβλεψε περιπτώσεις όπου επιβαρύνεται και ο κρατικός προϋπολογισμός, όταν οι οικισμοί δεν διαθέτουν κοιτάσματα λιγνίτη στο υπέδαφός τους, αλλά η μετεγκατάστασή κρίνεται αναγκαία διότι η ποιότητα ζωής των κατοίκων τους υποβαθμίζεται λόγω της γειτνίασης με ορυχεία και χώρους απόθεσης τέφρας.

Ραγδαία βιομηχανοποίηση, βίαιη αποβιομηχάνιση

Για δεκαετίες ο λιγνίτης προσέφερε φθηνό ρεύμα και ενεργειακή αυτονομία σε ολόκληρη την Ελλάδα. Καθώς ήταν πλούσιος στα εδάφη της Δυτικής Μακεδονίας, σταδιακά στην περιοχή δημιουργήθηκε ένα από τα μεγαλύτερα λιγνιτικά κέντρα στον κόσμο, το Λιγνιτικό Κέντρο Πτολεμαΐδας – Αμυνταίου. Τα τέσσερα λιγνιτωρυχεία που διαμορφώθηκαν καλύπτουν μία έκταση 160.000 στρεμμάτων και έφτασαν το 2006 να παράγουν 49 εκατομμύρια τόνους λιγνίτη, δηλαδή το 80% περίπου της εγχώριας παραγωγής. Πριν την οικονομική κρίση η ΔΕΗ είχε 5.000 μόνιμους υπαλλήλους στη Δυτική Μακεδονία, χρησιμοποιούσε 42 καδοφόρους εκσκαφείς, 16 αποθέτες, 225 χιλιόμετρα ταινιόδρομων και 1.000 ντηζελοκίνητα μηχανήματα. Έρευνα του Τεχνικού Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης έδειξε ότι για κάθε θέση μονίμου υπαλλήλου στη ΔΕΗ δημιουργούνταν 3,3 δορυφορικές θέσεις εργασίας σε μηχανουργεία και συνεργεία. Για κάθε ένα ευρώ που δαπανούσε η επιχείρηση σε μισθούς και εργολαβίες προέκυπταν περισσότερα από τρία ευρώ στον κύκλο της τοπικής οικονομίας, ενώ η συσσωρευτική αξία του λιγνίτη που εξορύχθηκε από το 1960 έως το 2011 υπολογίζεται ότι προσέφερε στην περιοχή συνολικό πλούτο 35 δισεκατομμυρίων ευρώ.

Υπό τις παραπάνω συνθήκες, μια αγροτοκτηνοτροφική περιφέρεια μετατράπηκε με γοργούς ρυθμούς σε ένα απέραντο βιομηχανικό κέντρο. Αγρότες χωρίς παράλληλη εκπαίδευση μετατράπηκαν σε ανειδίκευτους εργάτες και οι παραδοσιακές επαγγελματικές δραστηριότητες περιορίστηκαν σημαντικά, με ένα κόστος στην τοπική οικονομία που έχει αποτιμηθεί σε 2,6 δισεκατομμύρια ευρώ μόνο για την δεκαετία 1999 – 2009. Παράλληλα, η κοινωνία πληρώνει ένα υψηλό περιβαλλοντικό τίμημα που έχει σε μεγάλο βαθμό μετακυληθεί στις επόμενες γενιές.

Σήμερα τα φουγάρα δεν δουλεύουν διαρκώς, όπως παλιά. Η οικονομική κρίση μείωσε τη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας την ώρα που οι τιμές πετρελαίου και φυσικού αερίου διατηρούνται σχετικά χαμηλές, οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας αυξάνουν τον ανταγωνισμό, ενώ τα υψηλά πρόστιμα για τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα που επιβάλλει η ευρωπαϊκή περιβαλλοντική νομοθεσία έχουν καταστήσει ασύμφορο το κόστος παραγωγής της λιγνιτικής κιλοβατώρας, που σύμφωνα με πηγές της ΔΕΗ έχει σχεδόν διπλασιαστεί.

Στον αντίποδα, το μόνιμο εργατικό δυναμικό της εταιρείας έχει συρρικνωθεί κατά 1600 άτομα. Όσοι συνταξιοδοτούνται δεν αναπληρώνονται. Και οι ίδιοι οι κάτοικοι που επί σειρά ετών υφίστανται τις συνέπειες της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και της υγείας τους με «αντάλλαγμα» τον πλούτο που ο λιγνίτης έφερε στην περιοχή, αναμένουν πλέον τις προκηρύξεις ολιγόμηνων συμβάσεων με τους εργολάβους της επιχείρησης για να απασχοληθούν προσωρινά.

Την ίδια ώρα η ΔΕΗ έχει συσσωρευμένα χρέη στον τοπικό πόρο ανάπτυξης και στους εργολάβους, οι οποίοι με τη σειρά τους χρωστάνε στους υπαλλήλους τους, επιβεβαίωσαν στο Solomon MAG στελέχη της επιχείρησης. «Είναι καθαρισμένη (sic) όλη η κοινωνία, από τον μεγαλύτερο εργολάβο έως τον τελευταίο συνταξιούχο, για εκατό χρόνια χρωστάμε» μας είπε εργολάβος που δραστηριοποιείται στην περιοχή.

«Ή ζωή ή δουλειά»

Στο καφενείο της Ποντοκώμης οι συζητήσεις για τις πολιτικές εξελίξεις και το μελλον τη ΔΕΗ είναι συχνές. Καθώς οι νεότεροι μετακομίζουν στις πόλεις, η πλειοψηφία όσων παραμένουν στο χωριό είναι συνταξιούχοι, πολλοί εκ των οποίων εργάζονταν στα ορυχεία και τα εργοστάσια της ΔΕΗ.

Ο Αντώνης Σαμαράς, πρώην λιγνιτωρύχος και πρόεδρος του τοπικού Συλλόγου Περιβάλλοντος και Ποιότητας Ζωής, έχοντας περάσει μια ζωή μέσα στα ορυχεία με έντονη συνδικαλιστική δράση, θέτει εξ’ αρχής το δίλημμα: «Ή ζωή ή δουλειά. Όπου έχει βιομηχανία διαλέγεις, βιομηχανία θέλεις ή υγεία;» λέει στο Solomon MAG. «Από τα μνήματα στο νεκροταφείο του χωριού καταλαβαίνεις τα προβλήματα. Νέοι άνθρωποι, από 45 έως 60 χρονών, φεύγουν από καρδιές, καρκίνους, αναπνευστικά. Έχασα αδερφό 49 ετών από καρκίνο, ήταν λιγνιτωρύχος όπως κι εγώ, όμως εκείνος δεν πρόλαβε να συνταξιοδοτηθεί» περιγράφει ο Αντώνης και εξηγεί πως από τότε που έκλεισε ο ΑΗΣ Πτολεμαΐδας και οι δύο από τις τέσσερις μονάδες του ΑΗΣ Καρδιάς η κατάσταση έχει βελτιωθεί. «Ευτυχώς τώρα δεν έχουμε τέφρα, (αλλά) μόνο σκόνη και καρβουνόσκονη» σημειώνει. «Αλλά τι να το κάνεις όταν ο κόσμος δουλεύει στον εργολάβο με δύο ευρώ την ώρα; Να δουλεύεις δωδεκάωρο μέσα στο ορυχείο για να βγάλεις 22 ευρώ μικτά, δηλαδή να πρέπει να ζήσεις την οικογένειά σου με 450 ευρώ το μήνα. Πες, τα νέα παιδιά να γίνουν αγρότες, αλλά πού να καλλιεργήσουν; Αυτή τη στιγμή η ΔΕΗ έχει ανεκμετάλλευτα στρέμματα χιλιάδες. Πρέπει να γίνει αποκατάσταση των εδαφών, να τα μοιράσουν στον κόσμο. Υπάρχει πρόβλημα, κατάλαβες;»

Επιπτώσεις στην υγεία και το περιβάλλον

Στον άξονα Πτολεμαΐδας – Αμυνταίου λειτουργούν πλέον τρεις λιγνιτικοί σταθμοί, ο ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου, ο ΑΗΣ Αμυνταίου και οι μονάδες 3 και 4 του ΑΗΣ Καρδιάς. Σύμφωνα με το Παρατηρητήριο για το Λιγνίτη της WWF και οι τρεις υπάγονται σε κάποιο καθεστώς εξαίρεσης από την περιβαλλοντική νομοθεσία, οδηγώντας σε αυξημένες εκπομπές ρύπων, ενώ οι σταθμοί Αμυνταίου και Αγίου Δημητρίου συγκαταλέγονται στους πιο ρυπογόνους της Ευρώπης.

Παρά τον περιορισμό του, από το 80% της συνολικής ηλεκτροπαραγωγής το 1995 στο 35% το 2016, ο λιγνίτης εξακολουθούσε να ευθύνεται για περισσότερο από το 30% των συνολικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου της Ελλάδας. Παράλληλα η διεθνής έρευνα έχει δείξει ότι η καύση του απελευθερώνει σκόνη, βαρέα μέταλλα και άλλες τοξικές ουσίες που συμβάλλουν στη δημιουργία όξινης βροχής και συνδέονται με ασθένειες όπως το άσθμα και ο καρκίνος. Σύμφωνα με έκθεση 4 περιβαλλοντικών οργανώσεων 22.900 πρόωροι θάνατοι τον χρόνο στην Ευρώπη οφείλονται στην ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλούν οι ατμοηλεκτρικοί σταθμοί με καύσιμο το κάρβουνο. Παρόλη όμως την εκτεταμένη λιγνιτική δραστηριότητα δίπλα σε πόλεις, χωριά και καλλιεργήσιμες εκτάσεις της Δυτικής Μακεδονίας ουδέποτε έγινε επιδημιολογική μελέτη στην περιοχή. Επιμέρους μελέτες έχουν δείξει αυξημένα κρούσματα ασθενειών που συνδέονται με το αναπνευστικό σύστημα ενώ στοιχεία που έχουν δει κατά καιρούς το φως της δημοσιότητας από τα δύο μεγάλα νοσοκομεία της Κοζάνης και της Πτολεμαΐδας επιβεβαιώνουν την ραγδαία αύξηση κρουσμάτων καρκίνου που περιγράφουν οι κάτοικοι της περιοχής.

Η Σοφία Γρηγοριάδου, κατάγεται από τον Κόμανο, ένα λιγνιτικό χωριό που απαλλοτριώθηκε από τη ΔΕΗ στις αρχές της δεκαετίας του 2000 για τις ανάγκες του ορυχείου Κυρίου Πεδίου. «Τα σπίτια μας στον Κόμανο ήταν μέσα στη βρωμιά» διηγείται στο Solomon MAG. «Εγώ επειδή δούλευα και καθαρίστρια εκεί, τι να σου πω, μπορεί για ένα δωμάτιο να άλλαζα πέντε φορές τον κουβά γιατί είχε λάσπη, όχι σκόνη, λάσπη. Βιώσαμε τη μόλυνση στο πετσί μας και μας βγήκε πολύ έντονα στην περιοχή μας ο καρκίνος, οργιάζει. Λογικό δεν είναι όταν ζεις μέσα στα φουγάρα; Όλη αυτή η σκόνη έπεφτε πάνω μας. Την αναπνέαμε».

Η κυρία Γρηγοριάδου έχασε το σύζυγό της από καρκίνο του πνεύμονα σε ηλικία 59 ετών, ενώ μετά από λίγα χρόνια αρρώστησε και η ίδια. «Δεν υπάρχει σπίτι που να μην έχει τουλάχιστον έναν καρκινοπαθή. Εμένα τα παιδιά μου είδαν και τους δυο γονείς να αρρωσταίνουν από καρκίνο, έχασαν τον πατέρα τους». Μετά την οικογενειακή και προσωπική της περιπέτεια γράφτηκε στο Σύλλογο Καρκινοπαθών Εορδαίας του οποίου ανέλαβε πρόεδρος πριν από ενάμιση χρόνο. «Στο σύλλογο έχουμε 400 εγγεγραμμένα μέλη, μεταξύ των οποίων και μικρά παιδιά, ενώ είμαστε σε επικοινωνία με ακόμα 400 ανθρώπους που δεν θέλουν να γραφτούν για λόγους ιδιωτικότητας».

Νερά μολυσμένα με εξασθενές χρώμιο

Σε μικρή απόσταση από το ορυχείο Νοτίου Πεδίου, το μεγαλύτερο στα Βαλκάνια, βρίσκεται η Ακρινή. Το ορυχείο περνάει παράλληλα µε το χωριό, σε απόσταση µερικών εκατοντάδων µέτρων από τα πρώτα σπίτια, ενώ σε κοντινή απόσταση βρίσκεται ο ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου, οι αποθέσεις τέφρας και αδρανών υλικών και οι ταινιόδρομοι μεταφοράς τέφρας και λιγνίτη.

Ο πρόεδρος του τοπικού περιβαλλοντικού συλλόγου, Κώστας Πουτακίδης, βρίσκεται σε «πόλεμο» με τη ΔΕΗ εδώ και μία δεκαετία. «Το μεγαλύτερο έγκλημα που έκανε η ΔΕΗ ήταν ότι μέχρι το 1991 έριχναν σκέτη τέφρα έξω από το χωριό» λέει στο Solomon MAG. «Και με αγώνες που κάναμε ρίξανε χώμα από πάνω και φυτέψανε ακακίες. Αυτό ζήσαμε. Ρίχνανε σκέτη τέφρα, καρκίνο δηλαδή, και ρημάξανε και την περιοχή και τον υδροφόρο ορίζοντα και εμάς. Φυσούσε αέρας, σηκωνόταν η τέφρα κι έπεφτε πάνω στο χωριό. Έχουμε τριπλάσια θνησιμότητα από καρκίνο του πνεύμονα στην περιοχή μας. Τέσσερις φορές ξεκίνησαν να κάνουν επιδημιολογική μελέτη και δεν την έκαναν. Αλλά πήγαμε εμείς στο ληξιαρχείο, πήραμε τις πράξεις θανάτου και έτσι το καταγράψαμε».

Το 2013 , έλεγχος της Δημοτικής Επιχείρησης Ύδρευσης Αποχέτευσης Κοζάνης ανίχνευσε υψηλά ποσοστά εξασθενούς χρωμίου στο νερό της πηγής που υδροδοτούσε τότε την Ακρινή και ακόμα τρία χωριά. Πόρισμα πραγματογνωμόνων του ΑΠΘ «έδειξε» ως υπεύθυνη τη διαχείριση της τέφρας και τέσσερα διευθυντικά στελέχη της ΔΕΗ παραπέμφθηκαν στο εδώλιο. Οι τρεις καταδικάστηκαν, καθώς το δικαστήριο απεφάνθη ότι η έκπλυση της τέφρας λόγω μη ορθής διαχείρισης και η διείσδυσή της στον υδροφόρο ορίζοντα έπαιξαν ρόλο στη μόλυνση των πηγών. Από πλευράς της η επιχείρηση κατέθεσε στοιχεία που ενοχοποιούν τα πετρώματα της περιοχής και αναμένει δικαίωση στο Εφετείο. «Μας κατηγορούν ότι μολύνθηκε ο υδροφόρος στα 600 μέτρα αλλά εμείς βρήκαμε χρώμιο στα 1.500 μέτρα, 800 μέτρα πάνω από τον ΑΗΣ Αγ. Δημητρίου που υποτίθεται ευθύνεται. Το νερό έρχεται από πάνω προς τα κάτω. Δεν φταίει η τέφρα για το εξασθενές χρώμιο και αυτό θα αποδειχθεί στο Εφετείο» είπαν στο Solomon MAG στελέχη της επιχείρησης.

«Λένε ότι από μια πηγή πάνω στο βουνό κατεβαίνει νερό με χρώμιο. Και λέω εγώ, πώς είναι δυνατόν να ανακαλύψατε πηγή με χρώμιο και να μην ενημερώσατε τους κατοίκους;» διερωτάται από πλευράς του ο Κώστας Πουτακίδης. Για τους κατοίκους του οικισμού η καταδικαστική απόφαση είναι ένα σημαντικό επιχείρημα υπέρ του αγώνα που δίνουν για μετεγκατάσταση. Η ΔΕΗ έχει απαλλοτριώσει 5.000 στρέμματα καλλιεργήσιμων εκτάσεων και είχε εκδηλώσει ενδιαφέρον να απαλλοτριώσει ακόμα 5.000 στον κάμπο της Ακρινής, όχι όμως και το ίδιο το χωριό, καθώς δεν έχει λιγνίτη στο υπέδαφός του.

Επιθυμητές μετεγκαταστάσεις

Το 2011 οι κάτοικοι πέτυχαν η μετεγκατάσταση της Ακρινής να συμπεριληφθεί στο νόμο 3937 περί διατήρησης της βιοποικιλότητας, επικαλούμενοι όχι μόνο την υποβάθμιση της ποιότητας της ζωής τους από την επιβάρυνση του περιβάλλοντος αλλά και λόγους βιωσιμότητας. Από τί θα ζήσουν όσοι χάνουν τα χωράφια τους; Ο νόμος που προβλέπει το κόστος της μετεγκατάστασης να μοιραστεί μεταξύ ΔΕΗ και κράτους δεν έχει ακόμα εφαρμοστεί, ενώ η ΔΕΗ ξεκαθαρίζει ότι δεν πρόκειται να προχωρήσει.

«Εφόσον η Ακρινή δεν έχει λιγνίτη στα εδάφη της, η ΔΕΗ δεν νομιμοποιείται να προχωρήσει σε μετεγκατάσταση. Ακυρώθηκε επίσης η απαλλοτρίωση του κάμπου και σταμάτησε η προώθηση του ορυχείου προς την πλευρά της Ακρινής, διότι η ΔΕΗ δεν επεκτείνει τις δραστηριότητες της προς την περιοχή της Ακρινής», λένε τα στελέχη της επιχείρησης. «Αφού έγιναν εδώ τα ορυχεία και τα εργοστάσια, καλώς ή κακώς, κι αφού όλη η Ελλάδα θέλει το λιγνίτη δώστε μας το δικαίωμα σε μια δεύτερη ευκαιρία να φύγουμε από εδώ να πάμε να ζήσουμε κάπου αλλού» τονίζει από πλευράς του ο Κώστας Πουτακίδης. «Αλλιώς να σταματήσει η δραστηριότητα τελείως, κλείσιμο. Αντέχει το κράτος η κοινωνία η περιφέρεια να το κάνουν; Ας το κάνουν. Αυτή είναι η θέση η δική μου».

Φεύγοντας από την Ακρινή συναντήσαμε τον Τάσο την ώρα που βοσκούσε το κοπάδι του. Στο βαθος ο ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου. «Η ζωή δίπλα στο εργοστάσιο και το ορυχείο είναι χάλια μαύρα» μας είπε. «Πήγαινε δες τα χωράφια, γεμάτα τέφρα είναι. Εγώ καλλιεργώ καλαμπόκια, τριφύλλια, ηλιόσπορα. Τα νερά μας όλα τελειώνουν, τι θα κάνουμε χωρίς νερό; Οι πομόνες κατεβαίνουν. Όσο σκάβουν τα υπόγεια νερά βγαίνουν στο ορυχείο και στεγνώνουν τα χωράφια γίνονται ξερά. Από ξερά χωράφια τι θα βγάλεις; Και το κλίμα άλλαξε κάνει όλες αυτές τις τρέλες και ούτε βρέχει».

Τα επόμενα χρόνια, εκατομμύρια άνθρωποι θα γίνουν περιβαλλοντικοί πρόσφυγες λόγω των επιπτώσεων από τη ρύπανση του περιβάλλοντος και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Στην Ελλάδα αυτό συμβαίνει από τη δεκαετία του ’70 λόγω της ενεργειακής εξάρτησης της χώρας από το λιγνίτη που αποτελούσε εθνική πολιτική για δεκαετίες.

Διαβάστε στο δεύτερο μέρος του ρεπορτάζ του Solomon MAG τις μαρτυρίες των κατοίκων δύο ακόμα λιγνιτικών χωριών της Δυτικής Μακεδονίας και πώς τοποθετούνται τοπικοί φορείς, περιβαλλοντικές οργανώσεις αλλά και στελέχη της ΔΕΗ για τη μετάβαση στη μεταλιγνιτική εποχή που έχει ήδη ξεκινήσει.

1/7