Ο έλεγχος των ελληνικών ΜΜΕ και η διαπλοκή στην τέταρτη εξουσία

Τον Μάρτιο του 2021, η ειδησεογραφική ιστοσελίδα newsbomb.gr δημοσίευσε άρθρο για τους ιδιοκτήτες της ΚΑΕ Ολυμπιακός με τον ηχηρό τίτλο: «Χαλυβουργική: Οι Αγγελόπουλοι την ρίξανε στα βράχια και ζητάνε και τα ρέστα». 

Το newsbomb.gr ανήκει στον επιχειρηματία Δημήτρη Γιαννακόπουλο, ιδιοκτήτη της ΚΑΕ Παναθηναϊκός.

Στα τέλη Σεπτεμβρίου 2022, η ειδησεογραφική ιστοσελίδα in.gr έγραφε πως «”Θερίζει” η τεκμηριωμένη απάντηση του Βαγγέλη Μαρινάκη στον Μελισσανίδη για τα εγκαίνια της OPAP Arena». Τον Αύγουστο του 2023, ο Οικονομικός Ταχυδρόμος αναφερόταν στην «νταμπλούχο με 391 εκατ. ευρώ στα φέσια ΑΕΚ» και τον «τζάμπα μάγκα Μελισσανίδη». 

Το in.gr και ο Οικονομικός Ταχυδρόμος (ot.gr) ανήκουν στον επιχειρηματία -και ιδιοκτήτη της ΠΑΕ Ολυμπιακός- Βαγγέλη Μαρινάκη.

Η μετατροπή των Μέσων σε πεδία «μαχών» -και «όπλα» επηρεασμού- ανάμεσα στους ιδιοκτήτες τους και τους ισχυρούς τους ανταγωνιστές είναι ενδεικτική του μοντέλου «τοξικής αλληλεξάρτησης» Μέσων Ενημέρωσης και επιχειρηματικών συμφερόντων που χαρακτηρίζει το σημερινό μιντιακό περιβάλλον της χώρας.

Η οικονομική κρίση του 2008 δημιούργησε ένα αποδυναμωμένο τοπίο στα Μέσα. Νέοι επιχειρηματίες αναζήτησαν ευκαιρίες για να κυριαρχήσουν στην αγορά, εξαγοράζοντας πτωχευμένους ομίλους όπως ο Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη (ΔΟΛ) και η Πήγασος Εκδοτική του Φώτη Μπόμπολα.

Αναπτύχθηκε ένα μοντέλο συγκέντρωσης ιδιοκτησίας που συνδυάζει αθλητικές ομάδες, ναυτιλιακές εταιρείες και αρκετά Μέσα — από εφημερίδες και ιστοσελίδες μέχρι την τηλεόραση.

Ο επιχειρηματίας Γιάννης Αλαφούζος ήταν ένας από τους πρώτους που ακολούθησε αυτό το μοντέλο, αποκτώντας την ΠΑΕ Παναθηναϊκός και το κανάλι ΣΚΑΪ. Την ιδιοκτησία της εφημερίδας Καθημερινή έχει ο αδερφός του, Θεμιστοκλής Αλαφούζος.

Ο Βαγγέλης Μαρινάκης αποτελεί -με τον όμιλο Alter Ego- το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του νέου ιδιοκτησιακού τοπίου των Μέσων Ενημέρωσης: αναδιαρθρώνοντας τα απομεινάρια των άλλοτε ισχυρών Μέσων όπως το MEGA, τα Νέα και το Βήμα, προέκυψε ένας νέος ισχυρός όμιλος. 

Τον Απρίλιο του 2022, τα Μέσα της Alter Ego (MEGA, in.gr, Τα ΝΕΑ, Το ΒΗΜΑ) έβαλαν κατά της Skroutz για εξαπάτηση πελατών. Λίγες εβδομάδες νωρίτερα, είχε λανσαριστεί το Shopflix, η πλατφόρμα-ανταγωνιστής της Skroutz, στην οποία συμμετείχε ο επιχειρηματίας. Το Shopflix διαφημιζόταν στα ίδια Μέσα που φιλοξενούσαν τις αποκαλύψεις.

Ο έλεγχος των ΜΜΕ στην Ελλάδα

Ο έλεγχος των Μέσων στην Ευρώπη λαμβάνει διάφορες μορφές, με το πιο «προηγμένο» μοντέλο στην Ευρωπαϊκή Ένωση να έχει αναπτυχθεί στην Ουγγαρία. Τι συμβαίνει εκεί; 

Η κυβέρνηση χρησιμοποιεί τη νομοθετική, ρυθμιστική και οικονομική εξουσία που έχει για να ελέγξει τα ΜΜΕ. Την ίδια στιγμή, οι ιδιώτες ολιγάρχες δρουν σε συνεννόηση και επωφελούνται από τα παραπάνω. Στο μοντέλο αυτό έχουν επισημανθεί τέσσερις βασικοί δείκτες: ο έλεγχος των ιδιωτικών Μέσων, ο έλεγχος των δημόσιων Μέσων, ο έλεγχος του συστήματος χρηματοδότησης τους, και ο έλεγχος των ρυθμιστικών αρχών. 

Ο έλεγχος είναι πιο δυνατός και συστημικός όταν ένα κυβερνών κόμμα, σε συνεργασία με επιχειρηματικά συμφέροντα, μπορεί να «πιάσει» και τους τέσσερις δείκτες.

Στην έκθεση του Διεθνούς Ινστιτούτου Τύπου (International Press Institute – IPI) για την Ελλάδα με τίτλο “Media capture in Greece: Entanglement of the fourth estate” («Ο έλεγχος των ελληνικών ΜΜΕ και η διαπλοκή στην τέταρτη εξουσία»), που δημοσιεύεται σήμερα, αποτυπώνεται συνοπτικά η ιστορία των Μέσων Ενημέρωσης από το 1989 και μετά, φτάνοντας στο σημερινό μιντιακό τοπίο.

[Το πλήρες κείμενο της έκθεσης, που επιμελήθηκε η δημοσιογράφος του Solomon Δανάη Μαραγκουδάκη, και στο οποίο περιλαμβάνονται βελτιωτικές συστάσεις, είναι διαθέσιμο εδώ]

Το «φαινόμενο του ελέγχου» στα Μέσα Ενημέρωσης περιλαμβάνει τον έλεγχό τους από πολιτικά ή επιχειρηματικά συμφέροντα, τα οποία συνεργάζονται προκειμένου να ασκήσουν επιρροή, να ελέγξουν το αφήγημα και να εξυπηρετήσουν τους δικούς τους πολιτικούς και οικονομικούς σκοπούς. Οι κυβερνήσεις επωφελούνται από τη θετική κάλυψη με αντάλλαγμα τη χρηματοδότηση με τη μορφή κρατικών επιχορηγήσεων ή και επικερδών συμβάσεων σε άλλους τομείς της οικονομίας.

«Ο έλεγχος των Μέσων Ενημέρωσης για την εξυπηρέτηση συμφερόντων, είτε πολιτικών είτε επιχειρηματικών, είναι θέμα βαθιάς ανησυχίας για όλους όσοι πιστεύουν στην ισχυρή, ανεξάρτητη δημοσιογραφία», σχολίασε στο Solomon ο Oliver Money-Kyrle, υπεύθυνος Συνηγορίας του IPI για την Ευρώπη, με αφορμή τη δημοσίευση της έκθεσης. «Η  δημοσιογραφία πρέπει να υπηρετεί το δημόσιο συμφέρον, όλα τα άλλα είναι δημόσιες σχέσεις ή προπαγάνδα».

Τα βασικά συμπεράσματα της έκθεσης για την Ελλάδα είναι τα εξής:

• Η «τοξική» αλληλεξάρτηση των Μέσων, του κράτους, και των τραπεζών είναι ανεξέλεγκτη παρά τις μέτριες προσπάθειες βελτίωσης της κατάστασης τα τελευταία χρόνια.

• Η αδύναμη ή ανύπαρκτη ρύθμιση του μιντιακού τοπίου τις προηγούμενες δεκαετίες, σε συνδυασμό με τη μερική έλλειψη διαφάνειας ως προς την πραγματική ιδιοκτησία τους, συνέβαλε επίσης στον έλεγχο τους.

• Η κρατική χρηματοδότηση χρησιμοποιείται παραδοσιακά από τις κυβερνήσεις ως όπλο επηρεασμού των Μέσων. Ο αντίκτυπος των πρόσφατων κυβερνητικών μεταρρυθμίσεων δεν έχει φανεί ακόμα.

• Η ιδιωτική διαφήμιση και τα τραπεζικά δάνεια δημιουργούν ένα τοπίο όπου η οικονομική εξάρτηση από τις τράπεζες και τις εταιρείες θέτει τη δημοσιογραφική ανεξαρτησία σε υψηλό κίνδυνο.

• Από το 2010, παρατηρείται σταθερά η εμφάνιση ανεξάρτητων Μέσων δίχως δεσμούς με κυβερνήσεις ή επιχειρηματικά συμφέροντα. Προσπαθούν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού μέσω του ερευνητικού ρεπορτάζ, παρά τις έντονες πολιτικές και οικονομικές πιέσεις, αλλά δεν έχουν ορατότητα και επιρροή.

• Μια μικρή μερίδα δημοσιογράφων που εργάζονται σε μεγαλύτερα Μέσα προσπαθούν να γράψουν για υποθέσεις διαφάνειας και διαφθοράς. Την ίδια στιγμή, η αυτολογοκρισία είναι σε υψηλά επίπεδα.

• Παρότι η ΕΡΤ έχει σταθεροποιηθεί μετά από χρόνια κρίσης και αποκτήσει έναν λιγότερο κομματικό χαρακτήρα, τόσο αυτή όσο και το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων εξακολουθούν να υπόκεινται σε πολιτικό έλεγχο και επιρροή.

Κρατικές επιχορηγήσεις, διαφημίσεις και τραπεζικά δάνεια

Κεντρικό στοιχείο στη διαδικασία ελέγχου των Μέσων αποτελεί η οικονομική εξάρτησή τους από την κρατική στήριξη και τη διαφήμιση, η οποία τα καθιστά ευάλωτα σε παρεμβάσεις ή και σε αυτολογοκρισία. Σε σχετική έρευνα που διεξήχθη από τον μη κερδοσκοπικό δημοσιογραφικό οργανισμό iMEdD, το 80% των δημοσιογράφων στην Ελλάδα δήλωσαν ότι αυτολογοκρίνονται κατά την άσκηση της εργασίας τους. 

Σε πολλά κράτη-μέλη της ΕΕ, η κρατική διαφήμιση δεν ρυθμίζεται επαρκώς και λειτουργεί ως έμμεση μορφή επιδότησης με αντάλλαγμα την φιλική προς την κυβέρνηση κάλυψη. 

Στην Ελλάδα, είχαμε τη γνωστή λίστα Πέτσα, όπου η κυβέρνηση μοίρασε με αδιαφανή κριτήρια σχεδόν 20 εκατ. ευρώ σε φιλικά προσκείμενα Μέσα, στο πλαίσιο της ενημερωτικής καμπάνιας «Μένουμε Σπίτι» κατά τη διαρκεια της πανδημίας. Όπως έγραφε το Solomon, 239 Μέσα έλαβαν χρηματοδότηση παρότι δεν βρίσκονταν στο μητρώο των ΜΜΕ. Το 2022, η κυβέρνηση ψήφισε ένα νέο νόμο που προβλέπει την απαγόρευση διαφήμισης φορέων του Δημοσίου και της Κυβέρνησης σε έντυπα ή ιστοσελίδες ενημερωτικού περιεχομένου που δεν έχουν μπει στο νέο Μητρώο Έντυπου και Ηλεκτρονικού Τύπου. Η αποτελεσματικότητά του μένει να φανεί.

Οι διαφημιζόμενοι -εταιρείες ενέργειας, τράπεζες, πάροχοι τηλεπικοινωνιών, κατασκευαστικές και εταιρείες τυχερών παιχνιδιών- επιχειρούν να επηρεάσουν την παραγωγή ειδήσεων. Χρησιμοποιούν τη διαφήμιση ως μέσο ελέγχου προκειμένου να κερδίσουν θετική δημοσιογραφική κάλυψη ή και καμία κάλυψη σε περίπτωση αρνητικής είδησης. 

Πρόσφατο παράδειγμα αποτέλεσε η διαμάχη μεταξύ του οικονομικού ιστότοπου capital.gr και του ομίλου United Group, στον οποίο ανήκει η NOVA. Μετά από κριτικό δημοσίευμα του capital.gr σχετικά με τις οικονομικές καταστάσεις του ομίλου για το 2022, ο όμιλος United Group απέστειλε εξώδικο και ενημέρωσε το εμπορικό τμήμα του Μέσου ότι θα αναστείλει το διαφημιστικό πρόγραμμα της NOVA στο capital.gr.

Η σχέση μεταξύ των τραπεζών και των Μέσων είναι επίσης συνυφασμένη με πολιτικά συμφέροντα. Επί δεκαετίες, οι ελληνικές τράπεζες έδιναν δάνεια που τα μεγάλα Μέσα αδυνατούσαν να αποπληρώσουν. Όταν ξεκίνησε η χρηματοπιστωτική κρίση το 2009, η φούσκα έσκασε, προκαλώντας την κατάρρευσή τους. 

Στην Εξεταστική Επιτροπή του 2017 για τη διερεύνηση της δανειοδότησης των Κομμάτων και των Μέσων Ενημέρωσης, αναφέρθηκε ότι τα Μέσα χρωστούσαν σχεδόν 1,3 δισεκατομμύρια ευρώ στις τράπεζες. Ο Παναγιώτης Ψυχάρης, κορυφαίο στέλεχος του ΔΟΛ, από τους κολοσσούς του κλάδου που κατέρρευσαν, δήλωσε στην Επιτροπή ότι εξασφάλισε δάνειο ύψους 15 εκατ. ευρώ με μόνη εγγύηση την υπογραφή του. «Οι τράπεζες θα έδιναν δάνεια χωρίς εγγυήσεις», παραδέχθηκε επίσης ο Φώτης Μπόμπολας (Πήγασος).

Μετά την ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών, οι τράπεζες υποχρεώθηκαν να δημοσιεύουν τις διαφημιστικές τους δαπάνες στα Μέσα (νόμος 4374/16). Η απόφαση αυτή ελήφθη ως αποτέλεσμα συμφωνίας μεταξύ της Ελλάδας και των Ευρωπαίων δανειστών με στόχο την αποφυγή οποιασδήποτε αθέμιτης διασύνδεσης μεταξύ τραπεζών, Μέσων και κυβέρνησης.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που συλλέξαμε, από το 2015 έως σήμερα οι τέσσερις συστημικές τράπεζες έχουν διαθέσει προς τα ΜΜΕ συνολική διαφημιστική δαπάνη που ξεπερνά τα 290 εκατ. ευρώ.

Χαμηλή εμπιστοσύνη στα ΜΜΕ

Ο έλεγχος στα Μέσα μεταξύ άλλων επηρεάζει αρνητικά την εμπιστοσύνη του κοινού. Οι χώρες με υψηλότερα επίπεδα ελέγχου, δηλαδή οι χώρες στις οποίες οι πολίτες αντιλαμβάνονται ότι τα Μέσα εξυπηρετούν συγκεκριμένα πολιτικά ή οικονομικά συμφέροντα και όχι το δημόσιο συμφέρον, εμφανίζουν χαμηλότερα επίπεδα εμπιστοσύνης σε αυτά.

Στην ετήσια παγκόσμια μελέτη που διεξάγει το Ινστιτούτο Reuters, τα ελληνικά Μέσα κατατάσσονται σταθερά στις χαμηλότερες θέσεις. Το 2016, σε σύνολο 26 χωρών, η Ελλάδα κατέλαβε την τελευταία θέση, με μόνο το 20% των ερωτηθέντων να επιβεβαιώνει ότι μπορεί να εμπιστεύεται τα Μέσα τις περισσότερες φορές. 

Στην έκθεση του Reuters Institute Digital News Report για το 2023 η Ελλάδα ήταν και πάλι ανάμεσα στις χώρες με το χαμηλότερο ποσοστό εμπιστοσύνης, με 19%.

Μεταξύ άλλων, οι προτάσεις της έκθεσης του IPI εστιάζουν στην ανάγκη να υπάρξει διαφάνεια γύρω από: την πραγματική ιδιοκτησία των Μέσων και τον βαθμό συγκέντρωσής τους, τη διανομή της κρατικής διαφήμισης, καθώς και τον διορισμό των διοικητικών συμβουλίων σε ΕΡΤ και Αθηναϊκο-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων (ΑΠΕ-ΜΠΕ).

«Ελπίζουμε ότι η έκθεση θα ρίξει φως στο πλέγμα των πολιτικών και εταιρικών διασυνδέσεων που προσπαθούν να ελέγξουν και να περιορίσουν την ανεξαρτησία της ελληνικής δημοσιογραφίας», είπε ο Oliver Money-Kyrle στο Solomon.

Παράλληλα, η έκθεση καλεί για τη δημιουργία ενός -ανεξάρτητου από παρεμβάσεις- ισχυρού ταμείου για την υποστήριξη της περιφερειακής, της κοινοτικής και της ερευνητικής δημοσιογραφίας δημοσίου συμφέροντος στην Ελλάδα.

Η έκθεση του IPI με τίτλο “Media capture in Greece: Entanglement of the fourth estate” («Ο έλεγχος των ελληνικών ΜΜΕ και η διαπλοκή στην τέταρτη εξουσία») θα μεταφραστεί σύντομα και στα ελληνικά.