Μακριά από τον κόσμο: Κέντρα Υποδοχής Προσφύγων στην Ελλάδα

Ενώ μπορεί να φαίνεται ότι η προσφυγική κρίση είναι στο τέλος της, περισσότεροι από 100.000 μετανάστες και πρόσφυγες βρίσκονται ακόμη στην Ελλάδα. Πολλοί από αυτούς ζουν σε χώρους φιλοξενίας, που δεν αποτελούν κατάλληλες λύσεις διαμονής εξαιτίας της απόμακρης τοποθεσίας τους, σε δυσπρόσιτες περιοχές.

«Η Ευρώπη δεν βιώνει την προσφυγική κρίση στο ίδιο βαθμό που την βίωσε το 2015, αλλά τα θέματα υποδομής παραμένουν», δήλωσε ο Frans Timmermans, Εκτελεστικός Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής τον περασμένο Μάρτιο. Σύμφωνα με την Ε.Ε. η προσφυγική κρίση έχει τελειώσει. Ο αριθμός των ανθρώπων που αιτούνται άσυλο στην Ευρώπη έχει μειωθεί και οι νέες ευρωπαϊκές πολιτικές έχουν σταματήσει τη διέλευση παράνομων μεταναστών. Για να στηρίξει αυτό το επιχείρημα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ετοιμάσει μία έκθεση όπου ξεσκεπάζει τους μύθους που αφορούν τη μετανάστευση.

Η προσφυγική – μεταναστευτική κρίση μπορεί να μην κυριαρχεί σαν είδηση στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων όπως το 2015 και το 2016 αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι τελείωσε. Λαμβάνει χώρα στις περιφέρειες της Ευρώπης όπως είναι η Ελλάδα και η Ιταλία, όπου χιλιάδες άνθρωποι έχουν εγκλωβιστεί στα κέντρα υποδοχής.

Κατοικώντας στα Κέντρα Υποδοχής στην Ελλάδα

Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες δηλώνει ότι ο αριθμός των αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα – η βασική πύλη εισόδου των προσφύγων για την Ε.Ε. – έχει αυξηθεί κατά τον τελευταίο χρόνο. Οι αριθμοί φυσικά δε συγκρίνονται με αυτούς του 2015 αλλά παρόλα αυτά τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου έχουν μεγάλο πρόβλημα. Για πολλά χρόνια η Ελλάδα δεν έχει καταφέρει να ανταπεξέλθει επαρκώς σε αυτή την κρίση. «Θα το πω ξεκάθαρα: Θα θίξω το θέμα των ειδικών κυρώσεων για τις ευρωπαϊκές χώρες που αρνούνται να συμμετάσχουν σε δίκαιη κατανομή των προσφύγων σε ευρωπαϊκό επίπεδο», δήλωσε ο νέος Έλληνας Πρωθυπουργός, Κυριάκος Μητσοτάκης.

Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες υπάρχουν περίπου 109.000 πρόσφυγες και μετανάστες στην Ελλάδα. Από αυτούς οι 70.200 είναι στην ηπειρωτική χώρα (ανοιχτές δομές φιλοξενίας, διαμερίσματα, ξενοδοχεία) και 38.000 είναι στα νησιά, κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες. Το OBC Transeuropa σύλλεξε και ανάλυσε δεδομένα για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες που βρίσκονται στα κέντρα υποδοχής (ανοιχτές δομές φιλοξενίας) στην Ελλάδα και μίλησε με την ελληνική κυβέρνηση, διεθνείς οργανισμούς και ΜΚΟ, καθώς και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Πριν συνεχίσουμε με την ανάλυση είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τι είναι ένα Κέντρο Υποδοχής. Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία «ένα Κέντρο Υποδοχής προορίζεται ως μια προσωρινή κατοικία για εκείνους που έχουν αναγκαστεί να διαφύγουν από το σπίτι τους εξαιτίας βίαιων συνθηκών ή καταδίωξης. Τα κέντρα υποδοχής κατασκευάζονται κατά τη διάρκεια κρίσεων για ανθρώπους που φεύγουν για να σώσουν τη ζωή τους. Αυτά τα βιαστικά χτισμένα καταλύματα προσφέρουν άμεση προστασία και ασφάλεια». Τα πρώτα Κέντρα Υποδοχής Προσφύγων στην Ελλάδα χτίστηκαν το 2015, ωστόσο η χώρα ήδη είχε κάποια κέντρα κράτησης. Κατά τη διάρκεια των χρόνων αρκετά κέντρα προσφύγων έχουν κλείσει ή ανοίξει ξανά.

Σύμφωνα με το ενημερωτικό δελτίο του Διεθνή Οργανισμού Μετανάστευσης (ΔΟΜ) αυτή τη στιγμή είναι εν ενεργεία 30 κέντρα διαμονής στην Ελλάδα – ένα από αυτά (εκείνο στην Κόρινθο) λειτουργεί ως προαναχωρησιακό κέντρο κράτησης. Συνολικά, φιλοξενούν 23.248 πρόσφυγες και μετανάστες (είτε εγγεγραμμένους, είτε μη εγγεγραμμένους, είτε επισκέπτες). Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν 5.012 μονάδες διαμονής, με συνολική χωρητικότητά 25.333 θέσεων. Σύμφωνα με το ΔΟΜ, τα Κέντρα Υποδοχής καλύπτουν μία έκταση 1.287.991 τ.μ. Η πλειοψηφία των ανθρώπων κατοικούν στην περιφέρεια Αττικής (7.308), της Κεντρικής Μακεδονίας (6.486) και της Κεντρικής Ελλάδα (2.710).

Μπορούν τα κέντρα αυτά με την σημερινή τους κατάσταση να γίνουν χώροι μακροχρόνιας διαμονής;

Τα περισσότερα κέντρα υποδοχής προσφύγων είναι σαν κατασκηνωτικές εγκαταστάσεις με οικιστικές μονάδες (κοντέινερ) μέσα, ενώ μερικά βρίσκονται μέσα σε κτίρια. Μετά το ξέσπασμα της προσφυγικής κρίσης το 2015, σε κάποια κέντρα τα κοντέινερ ξεκίνησαν σταδιακά να αντικαθιστούν τις σκηνές. «Προφανώς οι εγκαταστάσεις δεν είναι κατάλληλες για να αντιμετωπίσουν τις καιρικές συνθήκες, αλλά είμαστε τυχεροί που ζούμε σε μία χώρα που ο καιρός δεν είναι κακός. Παρόλα αυτά, έχουμε υπογραμμίσει ότι αυτά τα κέντρα είναι προσωρινά άρα και η διαμονή των ανθρώπων εκεί είναι προσωρινή» δήλωσε ο Μάνος Λογοθέτης, Ειδικός Γραμματέας Πρώτης Υποδοχής στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, κατακρίνοντας ταυτόχρονα την κακή διαχείριση της προηγούμενης κυβέρνησης.

Το 2018, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες και άλλοι οργανισμοί δημοσίευσαν ένα ενημερωτικό δελτίο με λεπτομερείς πληροφορίες για τις Ανοικτές Εγκαταστάσεις Υποδοχής και τα Κέντρα Υποδοχής & Ταυτοποίησης στην Ελλάδα, ευρέως γνωστών και ως Hotspot. Ταυτόχρονα, δήλωσαν ότι τα κέντρα υποδοχής αποτελούν προσωρινές μονάδες διαμονής. Παρόλα αυτά, από τον Ιούλιο του 2019 και μετά, τα ενημερωτικά δελτία του ΔΟΜ περιγράφουν τα κέντρα υποδοχής ως χώρους μακροχρόνιας διαμονής. Ο ΔΟΜ Ελλάδας, με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και σε συνεργασία με εταίρους όπως το Danish Refugee Council, το Arbeiter Samariter Bund και την UNICEF, παρέχουν υπηρεσίες υποστήριξης και διαχείρισης στα κέντρα. Ρωτήσαμε το ΔΟΜ Ελλάδας αν αυτά τα κέντρα με την τωρινή τους μορφή (π.χ. κοντέινερ που βρίσκονται πολλά χιλιόμετρα μακριά από νοσοκομεία και δημόσιες υπηρεσίες) μπορούν πραγματικά να γίνουν μακροχρόνιες δομές φιλοξενίας. Ο ΔΟΜ προτίμησε να μη δώσει απάντηση, δηλώνοντας ότι έχει μόνο υποστηρικτικό ρόλο και ότι το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη είναι πιο αρμόδιο να απαντήσει σε αυτή την ερώτηση.

Ο Ειδικός Γραμματέας Πρώτης Υποδοχής στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, κ. Λογοθέτης, μας είπε ότι η έκφραση «μακροχρόνιο» δεν χαρακτηρίζει την διάρκεια της διαμονής για κάθε συγκεκριμένο άτομο αλλά τη διάρκεια διατήρησης και λειτουργικότητας του κάθε συγκεκριμένου κέντρου. Σύμφωνα με τον ίδιο, αυτός ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από την προηγούμενη κυβέρνηση, κατά τη διάρκεια εφαρμογής του νέου προγράμματος για κοινωνική ένταξη προσφύγων και μεταναστών (HELIOS). «Η χώρα δεν μπορεί να προσφέρει μία μόνιμη δομή φιλοξενίας για 100.000 ανθρώπους, όπως συμβαίνει τώρα. Θα έπρεπε κατά αναλογία να έχει πολύ μικρότερο σύστημα φιλοξενίας με κανονικά χτίσματα» υπογραμμίζει ο Λογοθέτης. Ζητήσαμε την γνώμη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τον μακροπρόθεσμο χαρακτήρα των ελληνικών κέντρων υποδοχής, αλλά ένας εκπρόσωπος τύπου απάντησε ότι η Επιτροπή ακόμα αναλύει τα νέα μέτρα που έχει λάβει η ελληνική κυβέρνηση.

Το πρόβλημα της απόστασης

Πολλές από τις δομές φιλοξενίας βρίσκονται σε απόμακρες περιοχές, όπως παλιά εργοστάσια και στρατιωτικές βάσεις, πολλά χιλιόμετρα μακριά από τα κέντρα των πόλεων, ενώ άλλα είναι αρκετά κοντά σε κατοικημένες περιοχές όπως κωμοπόλεις και μικρά χωριά. Από τα 30 κέντρα, τα 23 έχουν πρόσβαση στα μέσα μαζικής μεταφοράς (τραίνα και λεωφορεία) και τα 7 δεν έχουν ( το κέντρο υποδοχής του Βόλου, της Ανδραβίδας, τα SMS Hotels των Γρεβενών, των Οινόφυτων, της Ριτσώνας, των Σερρών και της Θήβας). Ρωτήσαμε τον ΔΟΜ πόσο συχνά είναι τα λεωφορεία που περνούν από κάθε κέντρο και ένας εκπρόσωπος μας είπε ότι τα μέσα μεταφοράς διαφέρουν από τοποθεσία σε τοποθεσία.

Ο ΔΟΜ δήλωσε ότι σε επείγουσες περιπτώσεις το προσωπικό του οργανισμού μεταφέρει τους κατοίκους σε ιατρικές ή άλλες υπηρεσίες. Πέρα από αυτό, προσφέρονται πληροφορίες με τα νούμερα έκτακτης ανάγκης μεταφρασμένες σε όλες τις γλώσσες σε κάθε κέντρο και γίνονται σεμινάρια εκπαίδευσης στους κατοίκους για το πως να ανταποκρίνονται σε τέτοιες περιπτώσεις. Ταυτόχρονα, υπάρχει 24ωρο προσωπικό στους χώρους φιλοξενίας ασυνόδευτων ανηλίκων.

Η ελληνική ΜΚΟ SolidarityNow λειτουργεί σε 14 κέντρα προσφύγων στην Βόρεια και Κεντρική Ελλάδα προσφέροντας ψυχό-κοινωνικές υπηρεσίες, νομική υποστήριξη και προστασία, και ψυχαγωγικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες σε παιδιά, γυναίκες και οικογένειες. «Η δημιουργία κέντρων προσφύγων σε απόμακρες περιοχές, μακριά από τα αστικά κέντρα, χωρίς πρόσβαση σε υπηρεσίες είναι προβληματική. Είναι άμεσα συνδεδεμένη με την λογική «μακριά από εμένα», που έχει υιοθετηθεί από τις αρχές. Προφανώς, αυτά τα κέντρα θα έπρεπε να είναι εντός των αστικών περιοχών, ώστε να μπορούν οι άνθρωποι να έχουν πρόσβαση σε όλες τις απαραίτητες υπηρεσίες (σχολεία, νοσοκομεία, διοικητικές υπηρεσίες κ.α.)» δήλωσε στο OBC Transeuropa ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης, Επικεφαλής Έρευνας, Σχεδιασμού Πολιτικής και Συνηγορίας στο SolidarityNow. Τα κύρια παράπονα των ωφελούμενων του οργανισμού είναι η έλλειψη βασικών υπηρεσιών στα κέντρα, η απόσταση από τις κατοικημένες περιοχές και η έλλειψη μεταφορικών μέσων.

Κάθε άλλο παρά ιδανική κατάσταση είναι να μένουν οι αιτούντες άσυλο για μεγάλο χρονικό διάστημα σε συνθήκες τύπου «κατασκήνωση» μακριά από τα αστικά κέντρα, τονίζει η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες στην Ελλάδα. Οι άνθρωποι εκεί συμμετέχουν μόνο σε περιορισμένες δραστηριότητες, υποφέρουν από ολοένα και αυξανόμενη πίεση, κάτι που το καθιστά ακόμα πιο δύσκολο για αυτούς να ανεξαρτοποιηθούν και να ενσωματωθούν. Η πολιτική της Ύπατης Αρμοστείας στα κέντρα υποδοχής σε παγκόσμιο επίπεδο βασίζεται στο ότι θα έπρεπε να αποτελούν μόνο ένα ειδικό και προσωρινό μέτρο ως λύση στον αναγκαστικό εκτοπισμό. «Η εγκαθίδρυση τους μπορεί να βοηθήσει στην αναγνώριση / ταυτοποίηση των ανθρώπων που ανήκουν σε κοινωνικά ευπαθείς ομάδες και στην παροχή υπηρεσιών σε αυτούς. Παρόλα αυτά, τα κέντρα αντιπροσωπεύουν ένα συμβιβασμό που περιορίζουν σε ένα βαθμό τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των προσφύγων και την ικανότητά τους να κάνουν ουσιαστικές επιλογές για τη ζωή τους», πρόσθεσε η Ύπατη Αρμοστεία.

Το OBC Transeuropa, υπολόγισε τα χιλιόμετρα και τις ώρες που χρειάζονται για να ταξιδέψει κάποιος από κάθε κέντρο υποδοχής στην Ελλάδα στις κοντινότερες πόλεις, κωμοπόλεις ή χώρια, εστιάζοντας κυρίως στις αποστάσεις μεταξύ των κέντρων και των κοντινότερων πόλεων με νοσοκομείο. Αποδείχθηκε ότι 16 κέντρα απέχουν περισσότερο από 10 χλμ από τα νοσοκομεία, 8 βρίσκονται σε απόσταση 5-10 χλμ και μόνο 5 κέντρα βρίσκονται λιγότερο από 5 χλμ μακριά. Κάποια ελληνικά χωριά και κωμοπόλεις έχουν κέντρα υγείας, τα οποία όμως παρέχουν περιορισμένες υπηρεσίες και έχουν ελλείψεις σε ιατρικά μηχανήματα.

Πώς έχει αλλάξει η ελληνική μεταναστευτική πολιτική

Η Ελλάδα από το καλοκαίρι του 2019 έχει μια νέα κεντροδεξιά κυβέρνηση. Η προσέγγιση της σε ότι αφορά το μεταναστευτικό – προσφυγικό είναι αρκετά διαφορετική σε σχέση με τους προκάτοχους της. Συγκεκριμένα, έχει λάβει περισσότερα μέτρα και επιβάλλει αρκετούς περιορισμούς κατά των αιτούντων άσυλο. Η κυβέρνηση υποστηρίζει ότι με αυτό τον τρόπο το σύστημα θα γίνει πιο αποτελεσματικό, αλλά κάποιες οργανώσεις δεν φαίνεται να πείθονται.

Έως και το καλοκαίρι του 2019, τα ελληνικά κέντρα φιλοξενίας προσφύγων ήταν υπό την διαχείριση του Υπουργείου Μετανάστευσης. Στις 8 Ιουλίου του 2019, η νεοεκλεχθείσα κυβέρνηση αποφάσισε να μεταφέρει τον έλεγχο των κέντρων στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη – που είναι υπεύθυνο για τις υπηρεσίες δημόσιας ασφάλειας της Ελλάδας. Τον Ιανουάριου όμως του 2020 ανακοίνωσε την επανίδρυση του υπουργείου Μεταναστευτικής Πολιτικής.

Σε σύγκριση με την κυβέρνηση του Αλέξη Τσίπρα, η νέα κυβέρνηση έχει υιοθετήσει μια πιο σκληρή γραμμή σε ότι αφορά το μεταναστευτικό-προσφυγικό, καταγγέλλοντας τους προκατόχους της για κακομεταχείριση της προσφυγικής κρίσης και της εγκατάλειψης των ανθρώπων σε απάνθρωπες συνθήκες, σε υπερπλήρεις χώρους φιλοξενίας και κέντρα υποδοχής. Πέρα από αυτά η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Καταπολέμησης της Απάτης ( OLAF), έχει ξεκινήσει έρευνα για εικαζόμενες παρατυπίες που αφορούσαν κονδύλια της Ε.Ε. που χορηγήθηκαν στην Ελλάδα υπό την κυβέρνηση Τσίπρα για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των μεταναστών και των προσφύγων.

Αυξάνοντας τον έλεγχο

Το καλοκαίρι του 2019, η ελληνική κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας ανακοίνωσε ότι δεν θα παρέχει ΑΜΚΑ σε μη υπηκόους της Ε.Ε., αποτρέποντας με αυτό τον τρόπο την πρόσβαση των προσφύγων και μεταναστών στο ελληνικό σύστημα υγείας. Στις 31 Ιανουάριο όμως του 2020 αποφασίστηκε η έκδοση Προσωρινού Αριθμού Ασφάλισης και Υγειονομικής Περίθαλψης Αλλοδαπού (Π.Α.Α.Υ.Π.Α), το οποίο θα δίνεται αποκλειστικά και μόνο από την Υπηρεσία Ασύλου. Η Βουλή επίσης, ψήφισε ένα νέο αμφιλεγόμενο νόμο περί ασύλου, με σκοπό να επιταχύνει τη διαδικασία. Πέρα από όλα αυτά, η κυβέρνηση ανακοίνωσε το κλείσιμο των διαβόητων κέντρων υποδοχής και ταυτοποίησης στο ανατολικό Αιγαίο, τη δημιουργία νέων κλειστών κέντρων κράτησης, και τη μετατροπή των ανοιχτών δομών φιλοξενίας προσφύγων που βρίσκονται στην ηπειρωτική χώρα σε ελεγχόμενα κέντρα.

H λέξη «ελεγχόμενα», έχει δημιουργήσει πολλά ερωτήματα για τον τρόπο λειτουργίας των ανοιχτών δομών φιλοξενίας. Το OBC Transeuropa μελέτησε τον νέο νόμο που ψηφίστηκε το Νοέμβριο του 2019 (L.4636/2019) . O τρόπος με τον οποίο έχει διατυπωθεί αφήνει πολλές ασάφειες, αλλά επί της ουσίας ποτέ δεν αναφέρεται ο όρος «ελεγχόμενα». Ζητήσαμε από τον Ειδικό Γραμματέα κ. Λογοθέτη να μας εξηγήσει τι ακριβώς εννοείται με την έννοια ελεγχόμενα κέντρα φιλοξενίας. «Εννοούμε κέντρα με ασφάλεια. Το κράτος θα γνωρίζει ποιος φιλοξενείται εκεί και με ποιόν, για πόσο διάστημα, πότε θα μπαίνει και θα βγαίνει από το κέντρο, τι είδους παροχές του διατίθενται καθώς και ποιοι εργάζονται εκεί» μας δήλωσε. Πιο συγκεκριμένα, οι κάτοικοι των κέντρων θα έχουν μια κάρτα που θα φέρει πάνω της κάποιου είδους προσωπικό δεδομένο όπως μία φωτογραφία, ίσως δαχτυλικά αποτυπώματα και barcode για ταυτοποίηση.

Η ανακοίνωση κατασκευής κλειστών κέντρων φιλοξενίας έχει κατακριθεί, καθώς, μπορεί να δημιουργηθούν αρνητικές επιπτώσεις και να αυξηθεί η ξενοφοβία. Το Σεπτέμβριο του 2019, περίπου 150 κάτοικοι στην ανοιχτή δομή φιλοξενίας στη Μαλακάσα έκλεισαν την εθνική οδό Αθηνών – Λαμίας, εκφράζοντας τα παράπονα τους για την μακροχρόνια διαμονή τους και για τις συνθήκες διαβίωσης τους. Το Νοέμβριο του 2019 μια ομάδα εθνικιστών διαμαρτυρήθηκαν κατά της παρουσίας μουσουλμάνων προσφύγων πίνοντας αλκοόλ και τρώγοντας χοιρινό έξω από την ανοιχτή δομή φιλοξενίας στα Διαβατά. Στα Βρασνά, ένα χωριό της βόρειας Ελλάδας, οι κάτοικοι προσπάθησαν να εμποδίσουν ένα λεωφορείο που μετέφερε πρόσφυγες και μετανάστες από τα νησιά, οι οποίοι επρόκειτο να μετεγκατασταθούν στην περιοχή.

«Βίαια επεισόδια και διαμαρτυρίες ήδη λαμβάνουν χώρα στις δομές φιλοξενίας. Η προτεραιότητα μου είναι να αποτρέψουμε τέτοια συμβάντα, που προκύπτουν από το αίσθημα ανασφάλειας τόσο από την πλευρά των προσφύγων και των μεταναστών όσο και από την πλευρά του τοπικού πληθυσμού. Μια δημοκρατική κοινωνία σου δίνει το δικαίωμα να κάνεις ότι θέλεις, αλλά την ίδια στιγμή υπάρχουν μέτρα και κυρώσεις. Δεν θα κάνουμε τίποτα περισσότερο από το να διασφαλίσουμε τον έλεγχο. Μία καλά οργανωμένη κοινωνία οφείλει να προστατεύει τα δικαιώματα εκείνων που ζητούν προστασία» υπογραμμίζει ο Λογοθέτης και συμπληρώνει «θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα πλαίσιο που είναι καθαρό, δίκαιο, γρήγορο και που να τιμά τη χώρα».

Τα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης

H κυβέρνηση του Αλέξη Τσίπρα είχε δημιουργήσει έξι Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (RIC): στα σύνορα, στα Νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και στην περιοχή του Έβρου, που προοριζόταν για την αρχική καταγραφή των νέων αφίξεων στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, σε αυτά τα κέντρα γίνεται η ταυτοποίηση και η εγγραφή, ο ιατρικός και ψυχοκοινωνικός έλεγχος, η παροχή πληροφοριών, οι παραπομπές ατόμων με συγκεκριμένα θέματα κτλ.

Σύμφωνα με τον νόμο 4375/2016, οι νέες αφίξεις θα έπρεπε να μένουν στα κέντρα αυτά για το πολύ 25 μέρες. Μέχρι πρόσφατα, τα 5 RICs που βρίσκονται στα νησιά λειτουργούσαν ως κέντρα εγγραφής καθώς και ως κέντρα ανοιχτής διαμονής για τους αιτούντες άσυλο και τα πρόσωπα που υπάγονται στη διαδικασία επιστροφής / επαναπροώθησης. Στην πραγματικότητα, τα κέντρα αυτά φιλοξενούσαν πρόσφυγες και μετανάστες για περισσότερες από 25 μέρες, μέχρι να οριστικοποιηθούν οι διαδικασίες για την επαναπροώθηση ή το άσυλο. Μόνο στην ηπειρωτική χώρα, το κέντρο στο Φυλάκιο λειτουργούσε για διαδικασίες εγγραφής με πραγματική παραμονή έως 25 μέρες.

Από την αρχή της προσφυγικής κρίσης έως και σήμερα, χιλιάδες άνθρωποι βρίσκονταν και βρίσκονται εγκλωβισμένοι για πάνω από ένα χρόνο στα ελληνικά νησιά υπό απάνθρωπες συνθήκες, υποφέροντας από την έλλειψη ασφαλούς φαγητού, νερού, ιατρικής φροντίδας και στέγασης. Η Human Rights Watch δημοσίευσε ένα δελτίο τύπου στις 4 Δεκεμβρίου 2019, προτρέποντας την ελληνική κυβέρνηση να λάβει μέτρα για να διασφαλίσει βασικά δικαιώματα, υπηρεσίες και ασφάλεια για τις γυναίκες και τα κορίτσια στην Μόρια και στα άλλα κέντρα που λειτουργούν στα νησιά.

Νέα κέντρα κράτησης

Ο νέος νόμος που εισήγαγε η Νέα Δημοκρατία, στοχεύει στο κλείσιμο των Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης και στην δημιουργία κλειστών κέντρων κράτησης, όχι μόνο στα νησιά αλλά και στην ηπειρωτική χώρα. Τέσσερα κλειστά κέντρα κράτησης λειτουργούν ήδη εδώ και πολλά χρόνια στην Ελλάδα (Πέτρου Ράλλη, Αμυγδαλέζα, Ξάνθη και Δράμα Παρανέστι). Σύμφωνα με το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες οι συνθήκες κράτησης για υπηκόους τρίτων χωρών στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένου τους αιτούντες άσυλο, δεν πληρούν βασικές προϋποθέσεις (μακροπρόθεσμη κράτηση, κακές υγειονομικές συνθήκες, υπερπληρότητα κα).

Το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη ενημέρωσε το OBC Transeuropa ότι τα νέα κέντρα κράτησης θα χτιστούν και θα υποστηριχθούν από ευρωπαϊκά κονδύλια. «Τα κέντρα δημιουργούνται για να καλύψουν ανάγκες. Μπορείς να δημιουργήσεις κέντρα και να τα χρησιμοποιήσεις ως ανοιχτές δομές φιλοξενίας. Αλλά υπάρχουν άτομα που σύμφωνα με τον νόμο πρέπει να είναι υπό κράτηση, συνεπώς χρειάζεσαι κλειστά κέντρα κράτησης. Ο σχεδιασμός μιας συνολικής στρατηγικής βασίζεται σε προβλέψεις. Η κυβέρνηση περιμένει πως θα υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που θα πρέπει να επιστρέψουν στην Τουρκία ή στις χώρες καταγωγής τους» δήλωσε ο κ. Μάνος Λογοθέτης.

Ζητήσαμε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να σχολιάσει τη νέα πολιτική της ελληνικής κυβέρνησης σε ότι αφορά τα κλειστά κέντρα κράτησης και ρωτήσαμε αν πρόκειται να τα χρηματοδοτήσει. «Χρειάζεται να παρθούν άμεσες ενέργειες για να βελτιωθούν οι συνθήκες για όλους τους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο στα νησιά», μας απάντησε ένας εκπρόσωπος της Επιτροπής. Εκείνο που έχουμε καταλάβει είναι ότι η Ε.Ε. στηρίζει – όχι μόνο οικονομικά – τα σχέδια της ελληνικής κυβέρνησης για τα νέα κέντρα κράτησης.

Ο νέος νόμος για το άσυλο

Παράλληλα με τα νέα μέτρα για τα κέντρα κράτησης είναι και ο νέος νόμος για το άσυλο που θα τεθεί σε λειτουργία στις αρχές του 2020. Ο νόμος εισάγει εκτεταμένες διατάξεις για την κράτηση των αιτούντων άσυλο. «Η κράτηση θα πρέπει να αποτελεί έσχατο μέτρο, που θα πρέπει να εφαρμόζεται για όσο το δυνατό μικρότερο διάστημα, να δικαιολογείται μόνο για πολύ συγκεκριμένους λόγους, και μόνο όταν είναι απαραίτητο, λογικό και κατά αναλογία. Οι εναλλακτικές λύσεις θα πρέπει πάντοτε να εξετάζονται πρώτα, με βάση την εκτίμηση της ιδιαίτερης κατάστασης του κάθε ατόμου. Η αποτυχία δράσης κατά αυτόν τον τρόπο, θα μπορούσε να καταστήσει την κράτηση ενός ανθρώπου αυθαίρετη”, επισήμανε η Ύπατη Αρμοστεία.

«Οι αποφάσεις της κυβέρνησης και ο νέος νόμος για το άσυλο αποτελούν τμήμα μίας γενικότερης αποτρεπτικής πολιτικής που δεν εφαρμόζεται μόνο από την Ελλάδα, αλλά και την Ε.Ε. γενικότερα. Ξεκίνησε με την συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας και στον ίδιο ρυθμό ακολούθησαν και οι συμφωνίες με τη Λιβύη», τόνισε ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης από το SolidarityNow. Πολλοί διεθνή οργανισμοί και ΜΚΟ εξέφρασαν τις ανησυχίες τους για τον νέο νόμο για το άσυλο, που μοιάζει περισσότερο με αμυντική και κατασταλτική στρατηγική, παρά με μακροπρόθεσμο σχέδιο. Λέγεται ότι θα αυξήσει τις επιστροφές και θα αποτρέψει τις νέες αφίξεις. Εν αντιθέσει, η κυβέρνηση παρουσίασε το νόμο ως ένα εναλλακτικό πιο ανθρώπινο σχέδιο για την τωρινή κατάσταση.

«Η διαδικασία του ασύλου δεν θα παρεμποδιστεί, αλλά αυτό που θα αλλάξει είναι το ανασταλτικό αποτέλεσμα που έχουν οι καταγγελίες και οι προσφυγές. Η ευθύνη μας είναι να αλλάξουμε τη διαδικασία ασύλου και να την κάνουμε πιο γρήγορη, ώστε να μην ζουν οι άνθρωποι κάτω υπό απάνθρωπες συνθήκες για 2 και 3 χρόνια. Αυτό ισοδυναμεί με τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα: μου ζητάς κάτι και σου απαντώ συν τω χρόνο, χωρίς να σε «καταστρέφω» ή να σε αφήνω να ζεις σε απαράδεκτες συνθήκες» υπογράμμισε ο Ειδικός Γραμματέας κ. Λογοθέτης. Σχολιάζοντας τον νέο νόμο για το άσυλο, ένας εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δήλωσε ότι «θα παρακολουθήσουμε στενά την εκτέλεση αυτού του νόμου, ώστε να διασφαλίσουμε ότι τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα προστατεύονται».

Τι λείπει

Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, από το 2013, σχεδόν 49.000 άτομα έχουν αναγνωριστεί ως πρόσφυγες στην Ελλάδα και ο αριθμός ολοένα και αυξάνεται. Επιπλέον, υπάρχουν περίπου 2.500 ασυνόδευτοι ανήλικοι που ζουν στην χώρα καθώς και άτομα που περιμένουν να επανενωθούν με τις οικογένειες τους. Έως και τον Δεκέμβρη του 2018, 11.500 παιδιά μετανάστες και πρόσφυγες είχαν εγγραφεί στα ελληνικά σχολεία.

Η προηγούμενη κυβέρνηση εισήγαγε ένα πρόγραμμα ενσωμάτωσης για εκείνους που διαμένουν σε προσωρινά καταλύματα σε συνεργασία με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (IOM) (διάρκεια Ιούνης 2019 – Νοέμβριος 2020). Το ελληνικό πρόγραμμα υποστήριξης ενσωμάτωσης δικαιούχων διεθνής προστασίας (Hellenic Integration Support for Beneficiaries of International Protection –HELIOS) περιλαμβάνει σεμινάρια ενσωμάτωσης, στέγαση, εργασιακή υποστήριξη καθώς και την ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας. Παρόλα αυτά, το εθνικό σχέδιο για την ενσωμάτωση καθυστέρησε και δεν ήταν επαρκές για να αντισταθμίσει την απούσα για δεκαετίες πολιτική. «Δυστυχώς, ως χώρα δεν ασχοληθήκαμε ποτέ με την κοινωνική ένταξη και καλούμαστε να καλύψουμε αυτό το χάσμα σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Αν λάβουμε υπόψη κάποιες άλλες αποφάσεις, δημιουργείται ένα εχθρικό περιβάλλον για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες που θα επηρεάσει τη διαδικασία ενσωμάτωσης και την προώθηση της κοινωνικής συνοχής», υπογράμμισε ο Παπαγιαννάκης.

Το OBC Transeuropa ρώτησε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αν υπάρχει ευρωπαϊκό σχέδιο για οικονομική ενίσχυση της Ελλάδας και του διαμοιρασμού της ευθύνης μεταξύ των κρατών μελών σε ότι αφορά τους αιτούντες άσυλο που φτάνουν στη χώρα. Ένας εκπρόσωπος μας είπε ότι «Η Ε.Ε. θα υποστηρίξει ότι μέτρα παρθούν που θα βελτιώνουν τις συνθήκες διαβίωσης στα νησιά και θα κάνουν τις διαδικασίες πιο λειτουργικές».

---

Η φωτογραφία είναι του Αλέξανδρου Μιχαηλίδη

*Η έρευνα δημοσιεύθηκε στις 27/12/2019 στο European Data Journalism Network υπό τον τίτλο “Το πρόβλημα με τα Κέντρα Υποδοχής Προσφύγων στην Ελλάδα” .