Στις 2 Μαρτίου 2020, ημέρα της Καθαράς Δευτέρας, ένας οδηγός ταξί στο νησί της Λέσβου κοινοποιούσε σε ανάρτησή του σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης την «ηθική ικανοποίηση» που έλαβε, όταν χρειάστηκε να πραγματοποιήσει δύο δρομολόγια με προορισμό το αεροδρόμιο στα οποία επέβαιναν άνθρωποι από ΜΚΟ, που εγκατέλειπαν εσπευσμένα το νησί.

Η χαρά του ήταν «τεράστια», έγραφε, και προχωρούσε σε μία γλαφυρή περιγραφή του πόσο φοβισμένοι έδειχναν οι πελάτες του· τόσο πολύ φαινόταν να τα έχουν χαμένα, εξηγούσε, που όταν τους άφησε στο αεροδρόμιο, όπου βρίσκονταν μαζεμένοι και άλλοι «από δαύτους» αναμένοντας την επόμενη πτήση, δεν περίμεναν καν να πάρουν τα ρέστα τους.

Αυτή ήταν μόνο μία από τις πολλές σχετικές κοινοποιήσεις των ημερών, που θριαμβολογούσαν για την αποχώρηση μερίδας εργαζομένων σε ΜΚΟ και αλληλέγγυων από το νησί. Σε μια άλλη ανάρτηση, επίσης σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης, μια μόνιμη κάτοικος της Μυτιλήνης δεν έκρυβε τον ενθουσιασμό της: «Στο λιμάνι τώρα!», έγραφε στη λεζάντα που συνόδευε τις φωτογραφίες που δημοσίευσε. «Μαζική αποχώρηση ΜΚΟ!!! Να ξεβρωμίσει ο τόπος…», συμπλήρωνε εμφατικά.

Στις φωτογραφίες εμφανίζονταν οι πλάτες ορισμένων επιβατών, οι οποίοι περίμεναν να ανέβουν στο πλοίο που θα τους έφερνε από τη Λέσβο στην Αθήνα. Η εν λόγω ανάρτηση είχε σχεδόν 600 κοινοποιήσεις και έλαβε αρκετά σχόλια.

Πολλά από αυτά επιδοκίμαζαν όσα οι φωτογραφίες και η λεζάντα γνωστοποιούσαν: «στον αγύριστο», «καιρός ήταν πια», κ.ο.κ. Υπήρχε όμως και ένα σχόλιο που συγκέντρωσε τις περισσότερες θετικές αντιδράσεις των υπόλοιπων χρηστών. «Είδες όταν έπεσαν οι πρώτες ψιλές; Που να πέσουν και χοντρές να δεις τι έχει να γίνει», έγραφε ένας άνδρας.

«Βάλτε τέλος στα τάγματα εφόδου»

Εδώ κι αρκετές εβδομάδες, η Λέσβος έχει πάψει να αποτελεί ασφαλές μέρος για τους ανθρώπους που δραστηριοποιούνται σε τομείς σχετικούς με τους αιτούντες άσυλο που διαμένουν στο νησί.

Απειλές και τραμπουκισμοί, επιθέσεις φραστικές αλλά και σωματικές, βανδαλισμοί αυτοκινήτων· τέτοια περιστατικά σημειώνονται σχεδόν καθημερινά εις βάρος δημοσιογράφων, αλληλέγγυων, εργαζομένων και εθελοντών των ΜΚΟ.

Χαρακτηριστική είναι η ανακοίνωση που εξέδωσε το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας, εκφράζοντας την ανησυχία του «για τις επιθέσεις κατά προσφύγων και εργαζομένων σε ανθρωπιστικές οργανώσεις».

Από πλευράς της, η αμερικανική πρεσβεία προέβη στην έκδοση σύστασης για τους αμερικανούς πολίτες στη Λέσβο, επισημαίνοντας «αναφορές για βιαιοπραγία εναντίον πολιτών των ΗΠΑ που προσπαθούν να ταξιδέψουν στη Λέσβο», ενώ ο πρώην βουλευτής Λέσβου με τη Νέα Δημοκρατία, Παύλος Βογιατζής, κάλεσε την κυβέρνηση να βάλει ένα τέλος «στα τάγματα εφόδου» που έχουν αναπτύξει το τελευταίο διάστημα βίαιη δράση στο νησί με νυχτερινές περιπολίες και επιδρομές.

Πώς έφτασαν τα πράγματα ως εδώ;

Τον περασμένο Φεβρουάριο βρεθήκαμε σε αποστολή στη Λέσβο. Με βάση τις επαφές μας με πρόσφυγες που διαμένουν στο νησί και ανθρώπους που δραστηριοποιούνται στο πεδίο, επιχειρούμε μια αναδρομή στο πολύ πρόσφατο παρελθόν και παρουσιάζουμε πώς το νησί που σήμερα φιλοξενεί τον μεγαλύτερο όγκο αιτούντων άσυλο στο Αιγαίο, κατέστη ένα μέρος στο οποίο η ασφάλεια δεν είναι πλέον εγγυημένη για κανέναν.

«Από καμία ΜΚΟ είστε;»

Φτάσαμε στη Λέσβο στις 9 Φεβρουαρίου 2020.

Τις ημέρες πριν από την άφιξή μας στο νησί, είχαν ήδη σημειωθεί τα πρώτα περιστατικά επιθέσεων εις βάρος προσφύγων και αλληλέγγυων από ντόπιους. Δεν έλειψαν τα φαινόμενα κατά τα οποία ομάδες κατοίκων -με ρόπαλα στα χέρια- σχημάτισαν μπλόκα σε δρόμους που οδηγούσαν στο χωριό της Μόριας, το οποίο γειτνιάζει με το ομώνυμο Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ), προχωρώντας σε αυτόκλητες ενέργειες ελέγχου διερχόμενων αυτοκινήτων.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της διαμονής μας, η αίσθηση γενικευμένης καχυποψίας απέναντι στον ρόλο των ΜΚΟ και όσων βρίσκονταν στο νησί για λόγο σχετιζόμενο με το προσφυγικό, ήταν αισθητή.

Από τον ιδιοκτήτη του Airbnb διαμερίσματος που μείναμε, που όταν τον συναντήσαμε μας χαιρέτησε ρωτώντας «Τι είστε; Από καμία ΜΚΟ είστε;», στις σχετικές αναφορές σε συζητήσεις γύρω μας σε καφετέριες της Μυτιλήνης, έως και τα εχθρικά βλέμματα που μπορούσες ενίοτε να αντιληφθείς να πέφτουν πάνω σε όποιον έφερε χαρακτηριστικά που μαρτυρούσαν την πιθανότητα να προέρχεται από κάποια χώρα της κεντρικής ή βόρειας Ευρώπης (και άρα να είναι εθελοντής/ρια ή εργαζόμενος/η σε ΜΚΟ).

Σύμφωνα με εθελοντές που είχαν παρουσία στο νησί τους τελευταίους μήνες, κάποιους από τους οποίους συναντήσαμε και στην Αθήνα μετά την απόφαση τους να εγκαταλείψουν το νησί καθώς δεν ένιωθαν πλέον ασφαλείς, η διαφορά στο γενικότερο κλίμα και την αντιμετώπιση των ΜΚΟ κατά το πρόσφατο διάστημα ήταν αισθητή και προοικονομούσε τα όσα θα συνέβαιναν λίγο μετά.

Όπως μας είπαν, δύο σημεία υπήρξαν καθοριστικά για την τροπή που πήραν τα πράγματα στη συνέχεια.

Σημείο πρώτο: Η διαμαρτυρία των προσφύγων

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το πρώτο τριήμερο του Φεβρουαρίου, γυναίκες αιτούσες άσυλο από το καμπ της Μόριας με τα παιδιά τους πραγματοποίησαν καθιστική διαμαρτυρία, καταγγέλλοντας τις συνθήκες διαβίωσης. Μέρος της ομάδας των διαδηλωτών, απαρτιζόμενο πλέον και από άνδρες, συνέχισε αργότερα την πορεία προς την πόλη με την αστυνομία να προχωρά σε ρίψη χημικών.

Με την αιτιολογία πως μέρος της πορείας προσφύγων του καμπ πέρασε μέσα από το χωριό της Μόριας, την επόμενη ημέρα στήθηκαν τα πρώτα μπλόκα ντόπιων σε εισόδους του χωριού. Την ίδια ημέρα σημειώθηκαν επιθέσεις εις βάρος αλληλέγγυων στο κέντρο της Μυτιλήνης και αιτούντων άσυλο στο χωριό της Μόριας.

Στη δεύτερη περίπτωση, αυτόπτες μάρτυρες έκαναν λόγο για «πογκρόμ» εις βάρος των προσφύγων, ενώ οι οδηγοί διερχόμενων αυτοκινήτων που «διαπιστωνόταν» να έχουν κάποια σχέση με ΜΚΟ προπηλακίζονταν και τα αυτοκίνητά τους δεχόταν φθορές.

Στις 7 Φεβρουαρίου 2020 συνελήφθησαν επτά νέοι ηλικίας 17-24 ετών για τα παραπάνω περιστατικά. Ωστόσο, η εξέλιξη αυτή καθώς και η παρουσία της αστυνομίας στις εισόδους του χωριού, δεν στάθηκαν αρκετά για να αποτρέψουν ομάδες ντόπιων να συνεχίσουν τις έκνομες ενέργειες. Στις 10 Φεβρουαρίου 2020 σημειώθηκε νέο περιστατικό, ενώ μια ημέρα μετά προπηλακίστηκε εργαζόμενος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα.

Η κατάσταση ήταν έκρυθμη καθ’ όλη τη διάρκεια της διαμονής μας στο νησί. Εργαζόμενοι ΜΚΟ δέχονταν απειλές να εγκαταλείψουν τη Μόρια και επιθέσεις πραγματοποιούνταν σε κτίρια του χωριού που χρησιμοποιούν για διάφορες δραστηριότητες, ακόμα και για μαθήματα σε παιδιά.

Σύμφωνα με όσους παρέμειναν στο νησί και μετά την αποχώρησή μας, ένα ακόμη γεγονός θεωρήθηκε κρίσιμο και δημιούργησε τις συνθήκες ώστε να κλιμακωθεί η δράση ακροδεξιών ομάδων: η παρουσία των ΜΑΤ στο νησί.

Σημείο δεύτερο: Η εκδίωξη των ΜΑΤ από τη Λέσβο

Ήταν ξημερώματα της 26ης Φεβρουαρίου 2020 όταν στο λιμάνι της Μυτιλήνης έφτασε το πλοίο «Πήγασος», το οποίο το μεσημέρι της προηγούμενης ημέρας είχε ανακοινώσει πως δεν θα εκτελέσει δρομολόγιο λόγω βλάβης.

Ο «Πήγασος», που μεσοπέλαγα είχε σβήσει το ραντάρ του ώστε να μην εντοπιστεί, μετέφερε στο νησί ισχυρές δυνάμεις ΜΑΤ από την Αθήνα με σκοπό να «κατευνάσουν» τις αντιδράσεις των κατοίκων απέναντι στη δημιουργία νέας, κλειστού τύπου δομής σε επιταγμένη περιοχή στον Μανταμάδο, ένα χωριό στα βορειοανατολικά του νησιού.

Όταν ύστερα από δημοσίευμα του τοπικού Μέσου Στο Νησί έγινε γνωστό πως το πλοίο θα πραγματοποιούσε το ταξίδι του, στο λιμάνι της Μυτιλήνης συγκεντρώθηκαν εκατοντάδες κόσμου. Το ίδιο εκείνο βράδυ ξεκίνησαν εντάσεις και συμπλοκές μεταξύ των ντόπιων και ισχυρών αστυνομικών δυνάμεων, με τους τελευταίους να προχωρούν -σύμφωνα με καταγγελίες- σε αναίτια χρήση βίας και χημικών

Τις επόμενες ημέρες οι συμπλοκές εντάθηκαν. Από τη μια πλευρά, αστυνομικοί εθεάθησαν να καταστρέφουν απρόκλητα σταθμευμένα αυτοκίνητα· από την άλλη, ντόπιοι εισέβαλαν στο ξενοδοχείο όπου τα ΜΑΤ διέμεναν και έκαψαν πράγματά τους. Το βράδυ της 27ης Φεβρουαρίου 2020, οι δυνάμεις των ΜΑΤ χρειάστηκε να αναζητήσουν καταφύγιο στο στρατόπεδο Ψαραδέλλη, όπου και πολιορκήθηκαν για ώρες.

Για λόγους που διαφέρουν ανάλογα με την πολιτική προτίμηση καθενός, η προοπτική της δημιουργίας μιας κλειστής δομής στο νησί ήταν ανεπιθύμητη για το σύνολο του πληθυσμού της Λέσβου. Το ίδιο ανεπιθύμητα ήταν τα ΜΑΤ, που εκλήφθησαν ως δυνάμεις εισβολής που στάλθηκαν από την Αθήνα ώστε να επιβληθεί μια απόφαση, με την οποία οι ντόπιοι δεν συναινούσαν.

Άνθρωποι διαφορετικών πολιτικών αποχρώσεων, λοιπόν, «πανηγύρισαν» την αποχώρηση των ΜΑΤ από το νησί το επόμενο πρωί. Εκείνο που συνέβη στην πραγματικότητα ήταν πως έχοντας καταφέρει να εκδιώξουν τα ΜΑΤ, οι ομάδες των ντόπιων ακροδεξιών θεώρησαν πως πλέον μπορούν οι ίδιοι να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους.

Είχε εκτιμηθεί πως επόμενος στόχος τους θα ήταν πλέον οι ΜΚΟ. Όπως και συνέβη: λίγες μόνο ώρες αφότου τα ΜΑΤ μπήκαν στο πλοίο της επιστροφής για την Αθήνα, ακροδεξιοί έσπασαν αυτοκίνητο που είχε μισθώσει ΜΚΟ.

Νέος κύκλος βίας

Έκτοτε, τα περιστατικά που έχουν σημειωθεί είναι πολλά, σχηματίζοντας μία έκρυθμη κατάσταση που φαίνεται να βρίσκεται εκτός ελέγχου.

Δημοσιογράφοι και εργαζόμενοι ΜΚΟ καταγγέλλουν περιστατικά με ντόπιους να φωτογραφίζουν τα πρόσωπά τους ή να επιτίθενται σε αυτοκίνητα και βανάκια που φέρουν σήμα rent a car, και άρα θα μπορούσαν να ανήκουν σε ΜΚΟ. Κάποιες φορές τα μπλόκα επιστρέφουν, όπως και οι προπηλακισμοί, με αποτέλεσμα τις περασμένες ημέρες αρκετές ΜΚΟ να χρειαστεί να αναστείλουν τη δραστηριότητά τους στο καμπ της Μόριας, αλλά και γενικότερα στο νησί, και να ζητήσουν από τους εθελοντές τους να αποχωρήσουν με γνώμονα την προσωπική τους ασφάλεια.

Ομάδες κατοίκων δεν επέτρεψαν τη μεταφορά των αιτούντων άσυλο που έφτασαν την περασμένη εβδομάδα στη Μόρια, με αποτέλεσμα περίπου 500 άτομα να διανυκτερεύσουν στο λιμάνι της Μυτιλήνης και έξω από εκκλησάκι στη Σκάλα Συκαμιάς. Την Κυριακή 1 Μαρτίου 2020, το Στο Νησί μετέδιδε ζωντανά τον αποκλεισμό του μικρού λιμανιού της Θέρμης από ομάδα πολιτών και τις προσπάθειες τους να εμποδίσουν να προσαράξει βάρκα με 50 αιτούντες άσυλο. Η ομάδα που συγκεντρώθηκε προπηλάκισε την τοπική εκπρόσωπο της Ύπατης Αρμοστείας και δημοτικούς συμβούλους, ενώ ξυλοφορτώθηκε Γερμανός δημοσιογράφος ο εξοπλισμός του οποίου κατέληξε στη θάλασσα.

Το ίδιο απόγευμα, φωτιά κατέκαψε το Stage 2, τη μονάδα τράνζιτ στη Σκάλα Συκαμιάς όπου μεταφέρονταν προσωρινά οι νέες αφίξεις προτού μεταβούν στη Μόρια για να καταγραφούν. Η μονάδα είχε παύσει την λειτουργία της με την έλευση της νέας χρονιάς και θεωρούνταν πιθανό, λόγω των νέων αφίξεων, να τεθεί και πάλι προς αξιοποίηση. Το βράδυ του Σαββάτου 7 Μαρτίου 2020, φωτιά ξέσπασε στο χώρο του One Happy Family κοντά στην Μόρια.

Καθώς λόγω των επεισοδίων εις βάρος ΜΚΟ ο χώρος όπου καθημερινά παρασκευάζονταν χιλιάδες γεύματα και φιλοξενούνταν μαθήματα για τον πληθυσμό του καμπ το τελευταίο διάστημα δεν λειτουργούσε, και άρα μάλλον αποκλείεται η πιθανότητα ατυχήματος, οι αρχές εξετάζουν όλο και πιο έντονα το ενδεχόμενο εμπρησμού.

Η κυβερνητική ρητορική κάλυμμα της απραξίας

Στις 6 Μαρτίου 2020, δύο άτομα καταδικάστηκαν για προτροπή σε πράξης βίας κατά της Έφης Λατσούδη, που δραστηριοποιείται στο χώρο φιλοξενίας προσφύγων που λειτουργεί στον πρώην κατασκηνωτικό χώρο του ΠΙΚΠΑ στη Μυτιλήνη.

Σχηματίστηκε επίσης δικογραφία εις βάρος 55 ατόμων για τα μπλόκα που στήθηκαν, ώστε να μην μεταφερθούν στη Μόρια οι αιτούντες άσυλο που έφτασαν πρόσφατα στη Λέσβο, με τη χρήση ιδιωτικών αλλά και δημόσιων υπηρεσιακών οχημάτων της τοπικής αυτοδιοίκησης.

Όπως φαίνεται, ωστόσο, οι επιθέσεις δεν σταματούν. Σε μεγάλο βαθμό ενορχηστρώνονται σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως προκύπτει τόσο από την περίπτωση των μηνυμάτων που καλούσαν σε βία κατά της Λατσούδη, όσο και από την κάτωθι εικόνα. Σε αυτή, πραγματοποιείται ενημέρωση για την άφιξη «φιλελλήνων ακτιβιστών», για τους οποίους προειδοποιούν σχετικά τους ακόλουθους ώστε να μην τους περάσουν για ΜΚΟ (και άρα ίσως τους επιτεθούν). Στην πραγματικότητα, αποδείχθηκε πως επρόκειτο για Ευρωπαίους νεοναζί.

Πριν ακόμη βρεθεί στην εξουσία, η Νέα Δημοκρατία είχε θέσει στο στόχαστρό της τις ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται γύρω από το προσφυγικό. Τα στελέχη της άφηναν υπόνοιες για τον ρόλο τους, αποδίδοντάς τους κατασπατάληση χρημάτων και χειραγώγηση των προσφύγων ενώ υπόσχονταν ότι, άπαξ και γίνονταν κυβέρνηση, θα επιβαλλόταν έλεγχος.

Όταν τελικά η Νέα Δημοκρατία κέρδισε τις εκλογές του Ιουλίου, τα στελέχη της περιδιάβαιναν τα τηλεοπτικά παράθυρα υποσχόμενοι πως πλέον τα πράγματα έχουν αλλάξει. Εξήγγειλαν τη δημιουργία μητρώου ΜΚΟ, παρότι υπήρχε ήδη σχετικό μητρώο από τη διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ.

Η δημιουργία του ήρθε και στη Βουλή ως τροπολογία στις 5 Φεβρουαρίου 2020. Σε αυτή την κυβερνητική πρωτοβουλία απέδωσαν στελέχη της Νέας Δημοκρατίας τα επεισόδια που σημειώθηκαν στη Λέσβο εκείνες τις ημέρες, μέσα από ένα σχήμα που λίγο-πολύ έλεγε: «επειδή πάμε να βάλουμε τις ΜΚΟ στη θέση τους, ξεσηκώνουν τους πρόσφυγες».

Γράφοντας σχετικά στην Καθημερινή, ο δημοσιογράφος Γιάννης Σουλιώτης έθεσε το ερώτημα: εάν οι ΜΚΟ πράγματι ξεσήκωσαν τους πρόσφυγες ώστε να διαμαρτυρηθούν, ποιος τους ξεσήκωσε στις 29 Σεπτεμβρίου 2019, και ποιος στις 17ης Ιανουαρίου 2020; Από πλευράς του, επίσης στην Καθημερινή, ο Γιάννης Παπαδόπουλος υπογράμμισε: «Λες και οι συνθήκες διαβίωσης στη Μόρια, όπου βάσει της τελευταίας καταγραφής ζουν 19.411 άνθρωποι σε ένα χώρο για 2.840 άτομα, δεν είναι επαρκής λόγος διαμαρτυρίας».

Υπάρχει όμως και το κομμάτι που αφορά τη στάση της ίδιας της κυβέρνησης. Υποτίθεται πως το μητρώο ΜΚΟ θα έδινε τη δυνατότητα να δημιουργηθεί ένα φίλτρο, σύμφωνα με το οποίο όσες ΜΚΟ δεν ήταν εγεγραμμένες σε αυτό δεν θα μπορούσαν να αναπτύσσουν δραστηριότητα και να αναλάβουν κρατικά έργα.

Ωστόσο, στην προκήρυξη που εξέδωσε στις 19 Φεβρουαρίου 2020 η Γενική Γραμματεία Μεταναστευτικής Πολιτικής Υποδοχής και Ασύλου για έργο που αφορά τη λειτουργία εποπτευόμενων διαμερισμάτων για ασυνόδευτους ανήλικους πρόσφυγες («Επιχορήγηση Φορέων για τη Λειτουργία Εποπτευόμενων Διαμερισμάτων για Ασυνόδευτους Ανήλικους 16 ετών και άνω»), η εγγραφή στο Μητρώο ΜΚΟ δεν εμφανίζεται πουθενά ως προϋπόθεση.

Τμήμα Μητρώου δίχως προσωπικό

Ίσως αυτό να οφείλεται στο ότι η κυβέρνηση, παρά τη βαρύτητα που έχει αποδώσει στο Μητρώο σε επίπεδο εξαγγελιών, δεν έχει επιδείξει τον ίδιο ζήλο για την πρακτική υλοποίηση του.

Απαντώντας σε επίκαιρη ερώτηση του βουλευτή του Κινήματος Αλλαγής, Γιώργου Καμίνη, ο υπουργός Μεταναστευτικής Πολιτικής, Νότης Μηταράκης, είπε πως τα δύο Μητρώα που είναι αρμόδια για τον έλεγχο των ΜΚΟ λειτουργούν σε ένα τμήμα του υπουργείου του, το οποίο ενώ θα έπρεπε σύμφωνα με το οργανόγραμμά να έχει έξι υπαλλήλους, έχει μόνον έναν.

Πρακτικά, αυτό σημαίνει πως το Μητρώο ΜΚΟ αποτελεί μεν κάτι που τα στελέχη της κυβέρνησης μπορούν να επικαλούνται κατά την παρουσία τους σε τηλεοπτικά παράθυρα, στην ουσία όμως δεν λειτουργεί.

Όπως σχολίασε σχετικά ο γραμματέας του τομέα Μεταναστευτικής Πολιτικής του Κινήματος Αλλαγής, Βασίλης Χρονόπουλος: «Ο μόνος έλεγχος που έχει γίνει σε ΜΚΟ, από την ψήφιση του Μητρώου, είναι σε κάτι μπλόκα στα νησιά από περίεργους τύπους που παριστάνουν την πολιτοφυλακή και ασκούν βία σε εργαζομένους και εθελοντές».