Οι «εξαφανισμένοι» πρόσφυγες της Μόριας

Μοιάζουν νευρικοί, είναι εμφανές πως είναι νευρικοί και τους είναι δύσκολο να χαλαρώσουν – οι δύο νεαροί Αφγανοί που κάθονται απέναντί μου σε ένα καφέ πάνω στην πλατεία Βικτωρίας, αυτό το ηλιόλουστο μεσημέρι της 15ης Ιουνίου 2020, κοιτούν γύρω τους καχύποπτα κάθε λίγες στιγμές.

Πρώτα, ρίχνουν ένα ανήσυχο βλέμμα στους ανθρώπους που περπατούν γύρω μας. Έπειτα, πίνουν μια γουλιά από το φρέντο εσπρέσο τους. Κι επιστρέφουν στη συζήτησή μας.

Ναι, γνέφουν καταφατικά και οι δύο, ξέρουν πως δεν μπορούν να βρίσκονται στην Αθήνα. Ο Τοριαλάι και ο Φαρζάντ θα έπρεπε να είναι περίπου 360 χιλιόμετρα ανατολικά, στη Λέσβο, ανάμεσα σε περισσότερους από 16.000 αιτούντες άσυλο εγκλωβισμένους στο καμπ της Μόριας σήμερα. Εκεί που συναντηθήκαμε τον Φεβρουάριο του 2020 για πρώτη φορά.

Ένα story που ανέβηκε στο Instagram νωρίτερα το πρωί, ωστόσο, τους έδειχνε ακριβώς εδώ. Στην πλατεία Βικτωρίας, όπου δεκάδες άλλοι αιτούντες άσυλο έχουν καταλήξει άστεγοι ύστερα από την μεταφορά τους από τα νησιά του Αιγαίου. Πολλοί Αφγανοί μένουν ή κινούνται γύρω από την περιοχή, κάνοντας την πλατεία μεταξύ τους γνωστή ως «πλατεία Αφγανιστάν».

Τόσο ο Τοριαλάι, όσο και ο Φαρζάντ έχουν δεχθεί αρνητική απάντηση στο αίτημά τους για άσυλο. Σύμφωνα με τη νομοθεσία αυτό σημαίνει πως οι δύο φίλοι, που έκαναν μαζί όλο το ταξίδι από το Αφγανιστάν, θα έπρεπε να παραμείνουν στη Λέσβο ώσπου να εκδικαστεί η προσφυγή τους απέναντι στην απόφαση. Αλλά αρνούμενοι να υπομείνουν την εξαθλίωση της Μόριας άλλο –πέρα από το γεγονός πως οι πιθανότητες να πάρουν άσυλο δεν ήταν υπέρ τους– αποφάσισαν να μην περιμένουν.

Βρήκαν τον δρόμο τους για την Αθήνα και σκοπεύουν να συνεχίσουν διασχίζοντας και τα βόρεια σύνορα. Όταν ρωτάω πώς –πώς τα κατάφεραν, πώς θα τα καταφέρουν– ένα χαμόγελο εμφανίζεται στο πρόσωπό τους. «Όταν έχεις περάσει τόσα σύνορα στην ζωή σου, μπορείς να βρεις τον τρόπο να περάσεις ένα ακόμη».

Ένα άλλο μεσημέρι λίγες εβδομάδες αργότερα, ένα νέο story «ανεβαίνει» στο Instagram. Οι δύο άνδρες δεν έχουν περάσει απλώς ένα σύνορο – έχουν φτάσει στην Ιταλία.

Η αποκάλυψη της φωτιάς

Όταν το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου φωτιές κατέκαψαν το καμπ της Μόριας, τα Μέσα μετέδωσαν πως η καταστροφή της μεγαλύτερης προσφυγικής δομής στην Ελλάδα είχε αφήσει άστεγους περίπου 12.500 αιτούντες άσυλο. Πράγματι, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, την ημέρα της φωτιάς η Μόρια φιλοξενούσε ακόμη περισσότερους ενοίκους: 12.767. Την εβδομάδα που ακολούθησε, η κυβέρνηση έστησε σε ένα πρώην πεδίο βολής του στρατού μια νέα «προσωρινή δομή», που συχνά αποκαλείται «Μόρια 2.0».

Αλλά, αφού όλοι οι πρώην διαμένοντες στη Μόρια μπήκαν στη νέα δομή, ο υπουργός Προστασίας του Πολίτη, Μιχάλης Χρυσοχοΐδης, δήλωσε πως οι πρόσφυγες και μετανάστες που καταγράφηκαν ήταν μόλις 9.200. Πού βρίσκονταν οι υπόλοιποι; Πέρα από τους περίπου 400 ασυνόδευτους ανηλίκους που μεταφέρθηκαν στην ενδοχώρα μετά τη φωτιά, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος –και ο ίδιος ο πρωθυπουργός– ξεκάθαρα είχαν δηλώσει πως κανείς άλλος δεν θα μετακινούνταν τότε από το νησί.

Αυτό σημαίνει πως περισσότεροι από 3.100 αιτούντες άσυλο, δηλαδή το ένα τέταρτο του αριθμού των επίσημα καταγεγραμμένων στη Μόρια, έλειπαν. Όταν το ζήτημα αναδείχθηκε από την πρόεδρο του Κινήματος Αλλαγής, Φώφη Γεννηματά, ο υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, Νότης Μηταράκης, δεν παρουσίασε πειστικές εξηγήσεις. Το υπουργείο δεν απάντησε ούτε στις δικές μας ερωτήσεις.

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων αρκετών μηνών, το Solomon συνάντησε ορισμένους από τους «εξαφανισμένους» πρόσφυγες όπως ο Τοριαλάι και ο Φαρζάντ. Τους είδαμε να είναι θύματα βίαιων ρατσιστικών επιθέσεων στην Αθήνα, ή να ταξιδεύουν στην ενδοχώρα για να επανδρώσουν –υπό συνθήκες εκμετάλλευσης– τον αγροτικό τομέα. Και τους βρήκαμε μετέωρους, αγχωμένους για ένα αβέβαιο μέλλον. Να προσπαθούν να περάσουν σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες – και να αποτυγχάνουν.
Επίσης, διερευνήσαμε τις κυβερνητικές πρακτικές για το «μαγείρεμα» των αριθμών τους.

Πέντε μέρες σε μια ΜΕΘ

Ο Ισλαμουντίν γεννήθηκε το 1993, ανήκει στην εθνοτική ομάδα των Τάτζικ, και έχει περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Καμπούλ, την πρωτεύουσα του Αφγανιστάν.

Τα έγγραφα του αιτήματός του για άσυλο, τα οποία μας έδωσε στις αρχές του Οκτωβρίου, λένε πως ο Ισλαμουντίν και η αδερφή του αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα τους, γιατί η κατάσταση είχε φτάσει στο απροχώρητο για εκείνους.

Όταν ήταν νεότεροι, ο Ισλαμουντίν αντιμετώπισε ένα σοβαρό ζήτημα υγείας που τον ανάγκασε να μείνει στο νοσοκομείο για αρκετές εβδομάδες. Για να βοηθήσει την οικογένεια να καλύψει τα έξοδα, η αδερφή του ξεκίνησε να εργάζεται ως ηθοποιός σε διαφημίσεις και στον κινηματογράφο. Αυτό όμως οδήγησε ανθρώπους του περιβάλλοντός τους να θεωρούν πως η τιμή της οικογένειας είχε χαθεί για τα καλά.

Όταν στις αρχές του 2020, λίγες εβδομάδες αφότου έφτασαν στη Λέσβο, ο Ισλαμουντίν μοιράστηκε την ιστορία τους με την Υπηρεσία Ασύλου, υποστήριξε πως οι άνθρωποι στο δρόμο τους χλεύαζαν και τους πρόσβαλαν διαρκώς. Πρόσθεσε πως η οικογένειά τους αποκλείονταν από εκδηλώσεις, ενώ συγγενείς τους που ήταν κοντά στους Ταλιμπάν τους είχαν απειλήσει πως, εάν ποτέ επέστρεφαν στην επαρχία Μπαγλάν, από την οποία κατάγονται, θα τους σκότωναν.

Αν και η αδερφή του έλαβε διεθνή προστασία, το αίτημα του Ισλαμουντίν απορρίφθηκε. Με την εναλλακτική του να παραμείνει στο καμπ της Μόριας μόνος, περιμένοντας για την απόφαση στην έφεσή του, το περασμένο καλοκαίρι αποφάσισε να φύγει κι εκείνος από το νησί.

Μόλις έφτασε στην πρωτεύουσα, κάποιος του είπε για μια Μη Κυβερνητική Οργάνωση (ΜΚΟ) που πιθανόν να μπορούσε να του προσφέρει δωρεάν νομική υποστήριξη. Κι έτσι, αργά ένα απόγευμα στις αρχές του Αυγούστου, ο Ισλαμουντίν περπατούσε με τα έγγραφά του προς το γραφείο τους, και είχε μόλις μπει στα στενάκια κάτω από την Ομόνοια, όταν μια ομάδα τριών ή τεσσάρων ανθρώπων, τους οποίους ο ίδιος αναφέρει ως «ανθρώπους που δεν θέλουν τους ξένους», τον πλησίασε.

Η μνήμη του παγώνει στο πρώτο χτύπημα που δέχθηκε στο κεφάλι. Ο Ισλαμουντίν πέρασε τις δέκα επόμενες ημέρες στον Ευαγγελισμό, τις πέντε πρώτες εξ αυτών σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) του νοσοκομείου. Έχοντας χάσει τα τελευταία του χρήματα μετά την επίθεση, είπε στο Solomon, εδώ και μήνες βρίσκεται μετέωρος: τη στιγμή που νιώθει ανεπιθύμητος στην Ελλάδα, δεν μπορεί να πάει και σε άλλη Ευρωπαϊκή χώρα.

Ούτε στο Αφγανιστάν μπορεί να επιστρέψει.

Έως και σήμερα, τρεις μήνες μετά την επίθεση εναντίον του, ο Ισλαμουντίν δεν μπορεί να μασήσει το φαγητό που παρέχεται στο καμπ όπου έχει βρει καταφύγιο. Για να καταναλώσει οτιδήποτε, χρειάζεται να το πολτοποιήσει σε ένα μούλτι πρώτα.

Την ίδια στιγμή, είναι αβέβαιο το για πόσο ακόμη θα μπορέσει να μείνει στο καμπ, καθώς οι αρχές τον έχουν προειδοποιήσει πως θα πρέπει να φύγει, αφού η υπόθεσή του δεν είναι καταγεγραμμένη εκεί. Για την ώρα, ελπίζει πως θα συνεχίσει να περνάει απαρατήρητος από την διοίκηση του καμπ, αφού τοποθέτησε τη σκηνή του σε διαφορετικό σημείο.

«Δεν ξέραμε πολλά πριν έρθουμε, αλλά μας είχαν πει πως στην Ευρώπη νοιάζονται για σένα, και πως τα κράτη εδώ βοηθούν τους πρόσφυγες να συνεχίσουν τη ζωή τους», είπε σε μια από τις συνεντεύξεις μας. Αλλά, εάν ήξερε πώς θα ήταν τα πράγματα για εκείνον σχεδόν ένα χρόνο από όταν πάτησε για πρώτη φορά το πόδι του στην Ελλάδα, πρόσθεσε, δεν θα είχε έρθει ποτέ. Κι αυτό θα συμβούλευε και τους άλλους.

«Στο Αφγανιστάν μπορεί να σε σκοτώσει μια βόμβα, αλλά θα πεθάνεις μια φορά. Εδώ πεθαίνεις κάθε μέρα».

Ένα μαχαίρωμα στη Μόρια

Ο 28χρονος Φαχίμ έφτασε στη Λέσβο τον Σεπτέμβριο του 2019, σε μια βάρκα με 32 ακόμη επιβάτες, την οποία βοήθησε ένα ιταλικό σκάφος της Frontex όταν η μηχανή της σταμάτησε να λειτουργεί καταμεσής της θάλασσας.

Όταν ο νεαρός άνδρας από το Αφγανιστάν έφτασε στη Μόρια, η πρώτη εντύπωση που αποκόμισε από το καμπ ήταν πως αυτό το μέρος μπορεί να τρελάνει αμέσως οποιονδήποτε ψυχικά υγιή.

Η πρώτη φορά που συνειδητοποίησε αυτή τη μεταμόρφωση των ανθρώπων ήταν όταν μια γυναίκα που ήξερε από το Τζαγόρι, η οποία έμενε σε μια σκηνή δίπλα στα κοντέινερ του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για το Άσυλο (EASO), άρχισε να χειροτερεύει δραματικά μέρα τη μέρα. Όλα ξεκίνησαν με εκείνη να χάνει τον ύπνο της, θυμάται ο Φαχίμ, και μετά για πρώτη φορά εμφανίστηκαν οι κρίσεις πανικού. Ύστερα από λίγο δεν μπορούσε ούτε να αναγνωρίσει τον σύζυγό της.

Τότε ήταν που συνειδητοποίησε τι μπορεί να κάνει αυτό το μέρος στους ανθρώπους. «Ήξερα πως εάν δεν έφευγα σύντομα από εκεί, το ίδιο θα συνέβαινε σε μένα», θυμάται.

Ωστόσο, δεν ήταν μόνο αυτό που τον έκανε να φύγει. Όπως οι περισσότεροι άνθρωποι, λέει ο Φαχίμ, στους Αφγανούς αρέσει να τρώνε σούπα τον χειμώνα. Οπότε, για να στηρίξει οικονομικά τον εαυτό του ενόσω βρισκόταν στη Μόρια περιμένοντας για την συνέντευξή του, έστησε τον δικό του πάγκο προσφέροντας ζεστή σούπα στη διαβόητη αγορά της Μόριας.

Αλλά στο τέλος της ημέρας, άτομα που ανήκαν στη συμμορία που δρούσε στο καμπ εμφανίζονταν έξω από την αυτοσχέδια σκηνή του και ζητούσαν χρήματα. Κάποιες φορές κατάφερε να διαφύγει από την πίσω πόρτα, άλλες φορές κοιμήθηκε σε σκηνές φίλων του.

Μια φορά, η αντιδικία με τη συμμορία κατέληξε με τον ίδιο να διαφεύγει έχοντας δεχθεί μια μαχαιριά. Ο Φαχίμ σκέφτηκε πως εάν ήταν να δουλεύει, ώστε στο τέλος της ημέρας να δίνει τα χρήματα που είχε κερδίσει σε κάποιον άλλο, καλύτερα να μην δουλεύει καθόλου. Ζήτησε βοήθεια από την αστυνομία στο καμπ αλλά δίχως αποτέλεσμα. Μέρα και νύχτα σκεφτόταν πως θα μπορούσε να διαφύγει – δεν ένιωθε πια ασφαλής.

Βαμβάκι, σταφύλια, εκμετάλλευση

Έχουν πλέον περάσει σχεδόν εννέα μήνες από όταν ο Φαχίμ πέρασε στην ενδοχώρα. Κι έχει ήδη βρεθεί σε ένα σημαντικό μέρος αυτής, δουλεύοντας εκτός ραντάρ για να εξασφαλίσει τα προς το ζην του.

Η πρώτη του δουλειά ήταν στο βαμβάκι, στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Τουλάχιστον δέκα ακόμη άτομα που είχαν επίσης «δραπετεύσει» κρυφά από την Μόρια δούλευαν μαζί του. Για έναν μήνα εργάστηκε «σαν ζώο», λέει, αλλά όταν έφτασε η ημέρα της πληρωμής, έλαβε τα χρήματα μόνο για τις μισές από τις ημέρες που είχε εργαστεί. Και πάλι, όμως, υποχρεούνταν να πληρώσει 30-40 ευρώ για τη διαμονή του σε έναν στάβλο μαζί με αρκετούς άλλους εργάτες γης.

Η δεύτερη δοκιμή του ήταν έξω από τη Θήβα. Κάποιος φίλος του είπε πως υπήρχε δουλειά στα σταφύλια, ανάμεσα στο εργατικό δυναμικό που αποτελούνταν κατά βάση από (επίσης δίχως χαρτιά) Πακιστανούς. Η συμφωνηθείσα ημερήσια αμοιβή για τον ίδιο ήταν 23 ευρώ – αργότερα έμαθε πως οι μεσάζοντες, οι τεκαδόρ όπως λέγονται, χρέωναν στους ντόπιους παραγωγούς 40 ευρώ για κάθε μεροκάματο του.

Από την αμοιβή του, ο Φαχίμ έπρεπε κάθε ημέρα να πληρώνει ένα ευρώ στον μεσάζοντα, ένα για τη διαμονή του μαζί με άλλους εργάτες γης σε ένα εγκαταλελειμμένο κτίσμα, και δύο ευρώ για φαγητό. Καθώς υπήρχε απόσταση από το κοντινότερο χωριό, οι εργάτες γης δεν μπορούσαν να πάνε οι ίδιοι για τα ψώνια τους, αλλά έπρεπε να πουν στον μεσάζοντα για οτιδήποτε χρειάζονταν. Όλα όσα αγόραζαν υπερκοστολογούνταν: τα τσιγάρα, το φαγητό, έως και το ενεργειακό ποτό Monster που κανονικά κοστίζει δύο ευρώ αλλά χρεωνόταν τα διπλά σε αυτούς.

Στο τέλος της ημέρας, στην τσέπη του έμεναν λιγότερα από τα μισά από τα 23 ευρώ. Αλλά αυτή τη φορά έμεινε, γιατί δεν είχε άλλη επιλογή, και γιατί σκέφτηκε πως ακόμη και αυτά τα χρήματα ήταν καλύτερα από το να μην είχε καθόλου εισόδημα.

Όπως και ο Ισλαμουντίν, ο Φαχίμ για την ώρα κρύβεται σε μια προσφυγική δομή, στην οποία δεν έχει καταγραφεί, αμφιταλαντευόμενος ανάμεσα στο εάν πρέπει να επιστρέψει στη Λέσβο και να ζητήσει να ανοίξει ξανά η υπόθεσή του, ή να βρει χρήματα για να περάσει τα σύνορα βόρεια. Κάποτε είχε πιστέψει πως στην Ευρώπη θα μπορούσε να ξεκινήσει ένα νέο κεφάλαιο στη ζωή του. «Αλλά τι να κάνω;», είπε σε μια από τις συνεντεύξεις μας. «Να πώς έχει υπάρξει για μένα ως τώρα η ζωή εδώ».

Οι αριθμοί στη Μόρια «δεν ήταν ποτέ ακριβείς»

Από το ξεκίνημα της αποκαλούμενης «προσφυγικής κρίσης», περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι έχουν περάσει από τα νησιά του Αιγαίου. Η Λέσβος, στην οποία βρισκόταν η Μόρια, έχει δεχθεί το μεγαλύτερο μέρος αυτών των αφίξεων, με σχεδόν έναν στους δύο αιτούντες άσυλο να φτάνει στο νησί.

Παραπλανημένοι από τους διακινητές, ο Ισλαμουντίν και ο Φαχίμ, όπως επίσης και άλλοι πρώην ένοικοι της δομής από τους οποίους πήραμε συνεντεύξεις, πίστευαν πως οι ανάγκες τους θα ικανοποιούνταν όταν έφταναν στην Ελλάδα: θα τους προσφέρονταν μαθήματα της γλώσσας, οικονομική στήριξη, και βοήθεια για να βρουν εργασία.

Λίγο μετά, προσγειώθηκαν στην πραγματικότητα της Μόριας.

Η Κοινή Δήλωση Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας, που υπογράφηκε τον Μάρτιο του 2016, έθεσε ένα τέλος στην λειτουργία των Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ) των πέντε νησιών –Λέσβος, Λέρος, Κως, Σάμος, Χίος– όπως υποδήλωναν τα ονόματά τους έως τότε.

Αντιθέτως, ξεκίνησαν να λειτουργούν ως δομές μακροχρόνιας φιλοξενίας και, αναπόφευκτα, καθώς μεγάλωσαν οι πληθυσμοί που φιλοξενούσαν χειροτέρεψαν και οι συνθήκες σε αυτές.

Η δομή της Μόριας, που είχε σχεδιαστεί για 3.000 ενοίκους, είχε φτάσει τέσσερις, πέντε, ή ακόμη και έξι φορές την χωρητικότητά της. Τα τελευταία χρόνια, οι αιτούντες άσυλο που ζούσαν έξω από την αρχική δομή, στην «ζούγκλα» όπως ονομάστηκε ο ελαιώνας που την κύκλωνε, ήταν σημαντικά περισσότεροι από όσους ζούσαν εντός της.

Οπότε, πώς μπορεί κανείς να υπολογίσει τον πραγματικό αριθμό των ενοίκων, σε μια αχανή έκταση στην οποία εκατοντάδες σκηνές διαφορετικών μεγεθών τοποθετούνται εδώ κι εκεί, και οι αφίξεις και οι αποχωρήσεις συμβαίνουν διαρκώς, όπως υπονοούν τα ημερήσια δελτία της Γενικής Γραμματείας Ενημέρωσης και Επικοινωνίας πως έκανε τόσο η παρούσα όσο και η προηγούμενη κυβέρνηση;

«Η απάντηση είναι πως, πολύ πιθανόν, οι ακριβείς αριθμοί δεν ήταν ποτέ γνωστοί στην πραγματικότητα», είπε στο Solomon μια ανώτατη πηγή διεθνούς οργανισμού, που έχει παρουσία στη Μόρια από το ξεκίνημα της λειτουργίας της δομής. «Δεν είναι ρεαλιστικό να πούμε πως οι καταγεγραμμένοι αριθμοί ήταν οι ακριβείς».

“Greek statistics” στη Μόρια

Μιλώντας υπό τον όρο διατήρησης της ανωνυμίας της, η ίδια πηγή προσθέτει πως ακόμη και οι αριθμοί που αφορούν την χωρητικότητα της δομής δεν θα πρέπει να λαμβάνονται πολύ σοβαρά υπόψιν.

«Κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς σημαίνουν οι αριθμοί αυτοί. Για παράδειγμα, η κυβέρνηση λέει πως η Μόρια 2.0 έχει μια χωρητικότητα 10.000 ανθρώπων. Πώς ακριβώς υπολογίζεται η χωρητικότητα αυτή; Είναι σύμφωνα με τις σκηνές που έχουν τοποθετηθεί ή σύμφωνα με την έκταση του χώρου; Κανείς δεν γνωρίζει πώς ακριβώς μετριέται η χωρητικότητα, ούτε σε αυτή ούτε σε άλλες δομές».

Ακόμη περισσότερο, προσθέτει η ίδια πηγή, πέρα από τους αιτούντες άσυλο που αποδεδειγμένα κατάφερναν να εγκαταλείψουν κρυφά το καμπ, τους περασμένους μήνες έγινε γνωστό πως κάθε ημέρα περίπου 20-30 πρώην διαμένοντες, που είχαν μετακινηθεί στην ενδοχώρα, επέστρεφαν στη Μόρια καθώς δεν είχαν άλλη ρεαλιστική εναλλακτική για την εγκατάστασή τους.

Οι αριθμοί που παρουσιάζονταν από τις ελληνικές Αρχές ως προς τους πληθυσμούς των δομών, λοιπόν, θα μπορούσαν να περιγραφούν με δύο λέξεις που έγιναν γνωστές κατά τα προηγούμενα χρόνια: “Greek statistics”.

«Λείπουν» 2.000 πρόσφυγες από τη Σάμο;

Το Solomon επικοινώνησε με το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου κι έθεσε τέσσερα ερωτήματα, σχετικά με τους «εξαφανισμένους» πρόσφυγες της Μόριας. Ορίστε τι ρωτήσαμε:

1. Σε συνέντευξή του ο υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, κ. Νότης Μηταράκης, είχε τότε αναφερθεί σε 2.000 αιτούντες άσυλο που είχαν φύγει παράτυπα από το νησί. Υπάρχει σήμερα κάποιος σαφής αριθμος ή μια εκτίμηση κατά προσέγγιση, ως προς τον συγκεκριμένο αριθμό τους;
2. Έχει το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου εικόνα ως προς το πού βρίσκονται αυτοί οι αιτούντες άσυλο σήμερα; Εάν έχουν μεταβεί στο εξωτερικό, ή παραμένουν στην Ελλάδα, και εάν παραμένουν στην Ελλάδα που βρίσκονται;
3. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που έφυγαν παράτυπα από την Λέσβο; Ποια η κατάστασή τους ως προς το αίτημά τους για άσυλο, και ποιες οι εθνικότητες, ηλικίες, και οικογενειακές καταστάσεις στις οποίες ανήκουν;
4. Με ποιον τρόπο πραγματοποιούσε η διοίκηση της δομής, που έχει οριστεί από το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, την καταμέτρηση των αιτούντων άσυλο που αποτελούσαν τον πληθυσμό της Μόριας;

Το Υπουργείο δεν απάντησε στα ερωτήματά μας. Συνομιλώντας με τον όρο της διατήρησης της ανωνυμίας τους και με άλλες καλά πληροφορημένες πηγές με παρουσία στο πεδίο, όμως, καταφέραμε να λάβουμε κάποιες απαντήσεις – κυρίως στην τέταρτη ερώτησή μας.

Δύο διαφορετικές πηγές είπαν στο Solomon πως όταν διοικητής της δομής ήταν ακόμη ο Γιάννης Μπαλμπακάκης, ορισμένες φορές έστελνε προσωπικό για να μετρήσει σκηνή-σκηνή τους διαμένοντες κατά τις πρώτες πρωινές ώρες. Ο Μπαλμπακάκης έφυγε από τη θέση του τον Σεπτέμβριο του 2019. Παραμένει άγνωστο πώς γίνεται το μέτρημα έκτοτε, ή πόσο αποτελεσματικό ήταν στις ημέρες του.

Ακόμη και κατά την περίοδο της διοίκησης Μπαλμπακάκη, ωστόσο, υπάρχει τουλάχιστον μια ακόμη περίπτωση κατά την οποία διαπιστώθηκε πως ο καταγεγραμμένος αριθμός δεν αντιστοιχούσε στην πραγματικότητα.

Αυτό συνέβη τον Νοέμβριο του 2018. Σύμφωνα με την επίσημη καταγραφή, στις 18 Νοεμβρίου 2018 υπήρχαν 6.849 αιτούντες άσυλο στη Μόρια. Την επομένη, στις 19 Νοεμβρίου 2018, υπήρχαν 5.937. Σύμφωνα με πηγές που ήταν παρούσες στο πεδίο τότε, η διαφορά στους αριθμούς οφείλεται στο ότι τότε έγινε έλεγχος, και διαπιστώθηκε πως έλειπαν περίπου 1.000 άτομα.

Η Μόρια δεν είναι η μόνη προσφυγική δομή στα νησιά του Αιγαίου που πιστεύεται πως αξιοποιούσε “Greek statistics” για την καταγραφή του πληθυσμού της. Οι ίδιες πηγές εμφανίζουν έναν ανώτατο αξιωματούχο του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου να έχει παραδεχθεί ανοιχτά τουλάχιστον δύο φορές πως στο Βαθύ, την δομή στη Σάμο, ο αριθμός των καταγεγραμμένων αιτούντων άσυλο που έχουν «εξαφανιστεί» ενδέχεται να ξεπερνά τις 2.000.

Το Βαθύ έχει χωρητικότητα 648 ενοίκων και, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, φιλοξενούσε 3.715 ενοίκους στις 2 Δεκεμβρίου 2020. Οι ένοικοί του αναμένεται να μεταφερθούν σε νέα δομή στο νησί ως το τέλος του έτους. Σε αυτή την περίπτωση, εικάζεται, είναι που θα γίνει κατανοητή η πραγματική διαφορά στους καταγεγραμμένους και τον πραγματικό αριθμό.

Πιο πρόσφατος έλεγχος: Ιούλιος 2019

Ύστερα από την διαπίστωση πως χιλιάδες άνθρωποι έλειπαν από την Λέσβο, τα κόμματα της αντιπολίτευσης ζήτησαν από την κυβέρνηση να πραγματοποιήσει΄έλεγχο των πραγματικών αριθμών των διαμενόντων στις δομές και των άλλων νησιών, κάτι που όμως δεν έχει συμβεί ακόμα.

Σε απάντησή του σε ερώτηση βουλευτών του ΣΥΡΙΖΑ σχετικά με τους «πλασματικούς αριθμούς των σιτιζόμενων στη Μόρια», ο υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, Νότης Μηταράκης, είπε πως για την καταγραφή του αριθμού των διαμενόντων στη δομή υπάρχει ένας ετήσιος έλεγχος που πραγματοποιείται.

Ωστόσο, η τελευταία φορά που πραγματοποιήθηκε ο έλεγχος αυτός, σύμφωνα πάντα με τον υπουργό, ήταν τον Ιούνιο του 2019.

Στην ίδια απάντηση, ο Μηταράκης αναφέρθηκε σε περίπου 1.500 άτομα που διέμεναν στη Μόρια και «αναχώρησαν αυτοβούλως και κατά μόνας για την Αθήνα» τον περασμένο Αύγουστο. Η αλήθεια είναι, και πάλι όμως, πως την εποχή εκείνη ο ίδιος εμφανιζόταν να μιλά για την «αποσυμφόρηση των νησιών» και να την αποδίδει σε ενέργειες της δικής του κυβέρνησης.

Το όφελος της Ελλάδας από το «μαγείρεμα» των αριθμών

Όταν στις αρχές του 2017 ξεκίνησα να καλύπτω την «προσφυγική κρίση», αποτελούσε κοινή πεποίθηση ανάμεσα στους ανθρώπους του πεδίου που εργάζονταν ανά τη χώρα το ότι οι καταγεγραμμένοι αριθμοί συχνά δεν απεικόνιζαν την πραγματικότητα.

Στην μικρή κοινότητα μιας δομής, για παράδειγμα, μπορούσε εύκολα να γίνει αντιληπτό εάν μερικές ντουζίνες αιτούντων άσυλο είχαν εξαφανιστεί την προηγούμενη ημέρα. Αλλά αυτό δεν αναπαρίσταντο πάντα στα εβδομαδιαία δελτία που δημοσίευε ο Ελληνικός Στρατός, που μπορούσε να μετρήσει τον αριθμό των ενοίκων σε αυτές τις δομές από τις μερίδες φαγητό που διένειμε.

Παρότι η πιο άμεση αιτία στην οποία μπορεί να αποδώσει κανείς αυτό το φαινόμενο ίσως είναι η διαφθορά, σε πολλές περιπτώσεις συνέβαινε λόγω φόβου – φόβου των αξιωματούχων πως θα «τα άκουγαν» από τους ανωτέρους τους. Καλά πληροφορημένες πηγές από το πεδίο αποδίδουν τους «μαγειρεμένους» αριθμούς στα νησιά του Αιγαίου σε μια παρεμφερή αιτία.

«Είναι εξάλλου στο ενδιαφέρον των ελληνικών αρχών να διατηρήσουν υψηλούς τους αριθμούς που παρουσιάζονται», είπε στο Solomon μια ανώτατη πηγή μεγάλου ξένου οργανισμού που δραστηριοποιείται σε σημαντικό αριθμό περιοχών στην Ελλάδα. «Γιατί με αυτόν τον τρόπο θέλουν να δείξουν στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης πως επιτελούν το σκοπό που τους έχει αποδοθεί, και για τον οποίο άλλωστε λαμβάνουν χρήματα: να κρατούν τους ανθρώπους στα νησιά».

Ενώ πιθανόν έτσι να δείχνουν πως τα καταφέρνουν καλά σε αυτή την αποστολή τους, η διατήρηση των αριθμών σε υψηλότερο επίπεδο από ότι βρίσκονται τους επιτρέπει επίσης να διατηρούν την αίσθηση του επείγοντος στη διοίκηση των δομών.

«Σε ένα διαφορετικό επίπεδο, αυτό επίσης εξηγεί το γιατί πέντε χρόνια μετά οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν έχουν πράγματι επιδείξει προσοχή στην βελτίωση των συνθηκών στις δομές της βόρειας Ελλάδας. Μοιράζονται μια αντίληψη που λίγο-πολύ λέει πως, εάν οι συνθήκες στις δομές παραμείνουν κακές, οι πρόσφυγες και οι μετανάστες θα έχουν έναν παραπάνω λόγο να φύγουν από την Ελλάδα, και να πάνε σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες».

Την ίδια στιγμή, ωστόσο, μπορεί να εντοπιστεί το εξής παράδοξο. Ενώ θεωρητικά δεν επιτρεπόταν στους αιτούντες άσυλο από τα νησιά του Αιγαίου να φύγουν έως ότου να έχουν μια οριστική απάντηση στο αίτημά τους για άσυλο, και ο υπουργός Νότης Μηταράκης απέδωσε την «εξαφάνιση» χιλιάδων προσφύγων από τη Μόρια στο ότι οι ίδιοι «πέρασαν παράνομα τους ελέγχους», οι μαρτυρίες που συγκεντρώσαμε στα πλαίσια αυτού του ρεπορτάζ υποδεικνύουν μια χαλαρότητα από την πλευρά των αρχών ως προς τον έλεγχο του εάν φεύγουν από τα νησιά άνθρωποι στους οποίους δεν αναγνωρίζεται αυτή η δυνατότητα.

Ο Φαχίμ μας είπε πως περίπου 80 ακόμη αιτούντες άσυλο από τη Μόρια, στους οποίους είχε επίσης επιβληθεί το μέτρο του γεωγραφικού περιορισμού, έφυγαν με το καράβι την ίδια μέρα με κείνον. Και ο Ισλαμουντίν ζήτησε την προσοχή μας για πέντε λεπτά, προτού μας δείξει ακριβώς πόσο εύκολα μπορεί κανείς να τροποποιήσει τα έγγραφά το προκειμένου να περάσει τον έλεγχο.

Ήταν γνωστό στο καμπ, εξήγησε, πως υπήρχαν άνθρωποι που μπορούσες να πληρώσεις για να το κάνουν για σένα. Ή μπορούσες απλώς να μάθεις πώς να το κάνεις μόνος σου, όπως έκανε εκείνος. Οι ένοικοι της Μόριας λοιπόν γνώριζαν, οι εργαζόμενοι στο πεδίο γνωρίζουν, ακόμη κι εμείς ξέρουμε, είναι πιθανό να μη γνώριζε η κυβέρνηση πως αυτό συμβαίνει;

Τόσο ο Ισλαμουντίν όσο και ο Φαχίμ απαντούν αρνητικά. «Ίσως άφηναν κι εκείνοι τον κόσμο να φεύγει επίτηδες», λένε. «Εάν υπάρχουν λιγότεροι άνθρωποι σε αυτές τις συνθήκες, ίσως να υπάρχουν και λιγότεροι τσακωμοί».

Πώς μεταφράζεται αυτό σε χρήματα

Ακόμη και αν το κίνητρο δεν έχει να κάνει με διαφθορά, η καταγραφή σε επίσημα στοιχεία αριθμών μεγαλύτερων από τους πραγματικούς μπορεί να μεταφραστεί και στην κακοδιαχείριση πόρων. Το πιο εμφατικό παράδειγμα έρχεται από τα συμβόλαια για την σίτιση.

Ο Ελληνικός Στρατός, η κρατική αρχή που είναι υπεύθυνη για την διατροφή των ενοίκων των προσφυγικών δομών, αναθέτει σε εταιρείες κέτερινγκ την καθημερινή προμήθεια σίτισης γι’ αυτούς. Στα νησιά του Αιγαίου, η ημερήσια τιμή για κάθε ένοικο δομής ορίζεται στα 6,01 ευρώ.

Ας λάβουμε υπόψη μονάχα τις περιπτώσεις της Λέσβου και της Σάμου, κι ας κάνουμε τους υπολογισμούς μόνο για τον μήνα που προηγήθηκε της φωτιάς της Μόριας, δηλαδή τον Αύγουστο. Συνδυάζοντας τους «εξαφανισμένους» πρόσφυγες των δύο νησιών έχουμε έναν αριθμό που ξεπερνά τους 5.100 περισσότερους ανθρώπους στους οποίους προσφέρθηκε φαγητό – ή τουλάχιστον για τους οποίους χρεώθηκε.

Ο Αύγουστος είχε 31 ημέρες. Η αμοιβή των εταιρειών κέτερινγκ για την προσφορά φαγητού σε 5.100 ανθρώπους για 31 ημέρες, με ημερήσια τιμή τα 6,01 ευρώ/άτομο, έχει ως αποτέλεσμα ένα πρόσθετο ημερήσιο κόστος 30.651 ευρώ, κι ένα συνολικό κόστος που αγγίζει τα 950.181 ευρώ στο τέλος του μήνα. Πρόκειται δηλαδή για σχεδόν ένα εκατομμύριο, μόνο για έναν μήνα, και μόνο για τα δύο αυτά νησιά!

Παράλληλα, από το 2015 έχουν διατεθεί στην ελληνική κυβέρνηση συνολικά 2,77 δις ευρώ από ευρωπαϊκούς πόρος, ως οικονομική βοήθεια για την «καλύτερη διαχείριση της μετανάστευσης και των συνόρων».

Ένα μεγάλο μέρος του ποσού σχετίζεται με την υποδοχή και την διαχείριση των πληθυσμών αιτούντων άσυλο που φτάνουν στα νησιά του Αιγαίου. Για παράδειγμα, το 2018 και το 2017 το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης έλαβε 25,69 εκατ. ευρώ και 7 εκατ. ευρώ, αντίστοιχα, για την παροχή «στέγασης, διατροφής, ιατρικής περίθαλψης και μεταφοράς στην ενδοχώρα» από τα νησιά.

Από πλευράς της, τον περασμένο Ιούλιο η Ύπατη Αρμοστεία έλαβε 8,25 εκατ. ευρώ για την παροχή έκτακτης υποστήριξης σχετικά με την COVID-19 στα νησιά του Αιγαίου. Πόσα από τα χρήματα που έχουν δοθεί συνολικά στην Ελλάδα για τα νησιά του Αιγαίου είναι σύμφωνα με «φουσκωμένους» αριθμούς;

Ένα ναυάγιο μετά τη Μόρια

Ο Τοριαλάι και ο Φαρζάντ βρίσκονται πλέον στη Γερμανία. Έχουν ήδη πραγματοποιήσει την συνέντευξή τους για άσυλο.

Όλοι οι άνθρωποι με τους οποίους μίλησα για αυτό το ρεπορτάζ γνωρίζουν προσωπικά άλλους που εγκαταστάθηκαν σε Ευρωπαϊκές χώρες, φεύγοντας από τη Μόρια και την Ελλάδα. Το αίσιο τέλος δεν προβλέπεται για την ιστορία του καθενός, ωστόσο.
Ο Ρεζά, ένας 27χρονος αιτούντας άσυλο από το Ιράν, κατάφερε να φύγει κρυφά από τη Μόρια ύστερα από παραμονή 13 μηνών, κατά τους οποίους περίμενε για την συνέντευξή του, η οποία δεν έγινε ποτέ.

Κι εκείνος υποστηρίζει πως έπρεπε να φύγει λόγω φόβων για την ασφάλειά του: είχε προηγηθεί ένα συμβάν στο Ιράν, κατά το οποίο Ιρανικές δυνάμεις είχαν πυροβολήσει και σκοτώσει Αφγανούς που προσπαθούσαν να περάσουν τα σύνορα, και η περίφημη συμμορία της Μόριας (που αποτελούνταν από Αφγανούς) απειλούσε τους Ιρανούς αιτούντες άσυλο, την στιγμή που η αστυνομία δεν έκανε τίποτα για την ασφάλειά τους. Το Solomon επιβεβαίωσε την ύπαρξη των γεγονότων αυτών.

Τις προηγούμενες εβδομάδες, μαζί με άλλους αιτούντες άσυλο, προσπάθησαν να περάσουν από την Κέρκυρα στην Ιταλία. Αλλά η μηχανή της βάρκας τους χάλασε και όταν διασώθηκαν, λέει, οι ελληνικές Αρχές τους αντιμετώπισαν βίαια και τους έθεσαν σε κράτηση για τρεις ημέρες.

Ο Ρεζά περιπλανούνταν στην ελληνική ενδοχώρα έκτοτε, αλλά βρήκε καταφύγιο σε μια προσφυγική δομή. Του επιτράπηκε να μείνει εκεί για περίπου δύο εβδομάδες, αλλά μόλις πριν τη δημοσίευση του ρεπορτάζ επικοινώνησε μαζί μου, για να μου πεις πως δεν βρισκόταν στο καμπ πλέον αφού ο διοικητής του είχε ζητήσει να φύγει.

Ο Ρεζά σκέφτεται να επιστρέψει στην Λέσβο, να καταγραφεί στη Μόρια 2.0 και να περιμένει για την απόφαση στο αίτημά του. Αλλά, φίλοι του που είχαν επίσης φύγει κρυφά από την Λέσβο και επέστρεψαν πρόσφατα του είπαν να μη χάσει το χρόνο του, αφού σε κείνους δεν επιτράπηκε καν να μπουν στη δομή.

Οι υποθέσεις τους πλέον έχουν κλείσει.