«Νόμιζα ότι στην Ευρώπη επικρατεί ο νόμος»

Συναντούν ο ένας τον άλλον για πρώτη φορά στις 28 Νοεμβρίου 2020. Ο Jeancy Kimbenga, ένα ασυνόδευτο ανήλικο αγόρι από το Κονγκό, και η Α.Ν., μια νεαρή γυναίκα από το Μπουρούντι, είναι μέλη μιας ομάδας συνολικά 18 αιτούντων άσυλο -μεταξύ των οποίων τρεις έγκυες γυναίκες και δύο ακόμη ανήλικοι- που διασχίζουν με μια βάρκα το Αιγαίο, με σκοπό να ζητήσουν άσυλο στην Ελλάδα.

Γύρω στις δέκα το βράδυ αποβιβάζονται στην Αγριλιά Κρατήγου, έναν οικισμό στα νότια της Λέσβου. Το επόμενο πρωί, η παρουσία τόσο των δύο όσο και των υπόλοιπων μελών της ομάδας διαπιστώνεται από ντόπιους, που τους βλέπουν να περπατούν σε δρόμους του νησιού.

Ανάμεσα σε αυτούς είναι και ο καθηγητής του πανεπιστημίου Αιγαίου, Κώστας Θεοδώρου. Μαζί με την γυναίκα του φωτογραφίζουν μέλη της ομάδας, και τους προσφέρουν νερό και φαγητό.

Κατά τη μία το μεσημέρι, ένα όχημα Nissan Navara του Λιμενικού τους σταματά, και οι ένστολοι τους ξαπλώνουν στην άσφαλτο. Λίγο μετά, καταφθάνουν δύο ακόμα αυτοκίνητα με αστυνομικούς με καλυμμένα πρόσωπα, οι οποίοι προχωρούν σε σωματικό έλεγχο σε άνδρες και γυναίκες, βάζοντας τα χέρια τους ακόμα και στα εσώρουχά τους. Κατάσχουν τηλέφωνα, έγγραφα και τσάντες.

Στη συνέχεια, τους επιβιβάζουν σε ένα φορτηγάκι με φιμέ τζάμια, πριν τους μεταφέρουν, μετά από ώρες, σε ένα λευκό λεωφορείο. Τους λένε ότι θα τους πάνε σε καραντίνα για να καταγραφούν.

Το μέρος στη Λέσβο όπου πραγματοποιείται η καραντίνα των νέων αφίξεων, προτού μεταφερθούν στο ΚΥΤ Μαυροβούνι, βρίσκεται στα Μεγάλα Θέρμα, στα βόρεια του νησιού. Αλλά, φτάνοντας βόρεια, το λεωφορείο μεταφέρει τους επιβαίνοντες σε ένα απομονωμένο λιμάνι στην περιοχή Πέτρα, όπου παραμένουν για αρκετές ώρες χωρίς φαγητό και νερό. Στο μεταξύ, αστυνομικοί με μπαλακλάβες κλείνουν το δρόμο για να εμποδίσουν τη διέλευση αυτοκινήτων.

Γύρω στις 7 το απόγευμα, τα 18 άτομα που το προηγούμενο βράδυ είχαν διασχίσει τα ελληνοτουρκικά θαλάσσια σύνορα, μεταφέρονται σε ένα σκάφος της ελληνικής ακτοφυλακής. Μόλις το σκάφος προσεγγίσει τουρκικά ύδατα εξαναγκάζονται να μπουν σε «σωσίβιες» λέμβους, πορτοκαλί, φουσκωτές σχεδίες που μοιάζουν με σκηνή, χωρίς μηχανή, και εγκαταλείπονται στη θάλασσα.

Μετά την αναχώρηση του ελληνικού σκάφους, ένα άτομο της ομάδας τηλεφωνεί στο 158, τον αριθμό της τουρκικής ακτοφυλακής. Ένα σκάφος φτάνει σχεδόν τρεις ώρες μετά τα μεσάνυχτα, και τους μεταφέρει στο λιμάνι του Çanakkale για καταγραφή.

Η ημερομηνία είναι, πια, 30 Νοεμβρίου 2020.

Πώς φτάσαμε στην πρώτη μήνυση εις βάρος της Frontex

Περίπου μια εβδομάδα μετά, στις 8 Δεκεμβρίου 2020, το παραπάνω περιστατικό παράνομης επαναπροώθησης καταγράφηκε στο Der Spiegel.

Ο καθηγητής Κώστας Θεοδώρου επιβεβαίωσε στους δημοσιογράφους του γερμανικού Μέσου ότι η γυναίκα που του έδειχναν σε φωτογραφίες, να βρίσκεται στην Τουρκία και να κρατά μια τουρκική εφημερίδα με ημερομηνία μεταγενέστερη του συμβάντος, ήταν η Α.Ν., που είχε συναντήσει λίγο καιρό πριν στη Λέσβο.

Και οι φωτογραφίες που μπόρεσε να τραβήξει ο Jeancy Kimbenga, ο μόνος από την ομάδα που κατόρθωσε να κρύψει το κινητό του από τους άνδρες με τα καλυμμένα πρόσωπα, παρείχαν τα πειστήρια ότι στο ελληνικό Λιμενικό ανήκαν πράγματι τόσο το όχημα (με πινακίδα κυκλοφορίας ΛΣ 59096) όσο και το περιπολικό σκάφος ανοιχτής θαλάσσης (Vosper Europatrol 250 MK1 κλάσης, με οπτικό αριθμό ταυτότητας ΛΣ 05019), που χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά τους.

Ωστόσο, η κοινή τους εμπειρία δεν ήταν η μόνη φορά που οι δύο αιτούντες άσυλο, μετά την είσοδό τους στην Ελλάδα, επαναπροωθήθηκαν από τις ελληνικές αρχές προτού μπορέσουν να υποβάλλουν αίτημα για άσυλο, όπως ορίζει η Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και το διεθνές δίκαιο.

Για τον ανήλικο Jeancy είχε προηγηθεί ένα παρόμοιο περιστατικό τον Μάιο του 2020, κι ένα ακόμη τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς. Η Α.Ν., τέσσερις μήνες μετά το περιστατικό που κατέγραψε το Der Spiegel, προσπάθησε και πάλι να φτάσει στην Λέσβο, για να επαναπροωθηθεί τελικά στην Τουρκία.

Το χρονολόγιο των επαναπροωθήσεων των μηνυτών της Frontex

«Φτάσαμε στην ακτή και θέλαμε να προσαράξουμε το σκάφος, αλλά οι αστυνομικοί που είχαν φτάσει μας εμπόδισαν. Μας χτύπησαν καθώς βρισκόμασταν στη λέμβο, μας ανάγκασαν να επιστρέψουμε πίσω, και η τουρκική ακτοφυλακή ήρθε για να μας πάρει», είπε στο Solomon η ίδια τον περασμένο Αύγουστο από τη Σάμο, όπου το αίτημά της για άσυλο είχε μόλις γίνει δεκτό, ύστερα από την τρίτη -και επιτυχημένη- άφιξή της στην Ελλάδα.

Η Α.Ν. είχε αναγκαστεί να διαφύγει από τη χώρα της, επειδή έχοντας συμμετάσχει στην αντιπολίτευση δεχόταν απειλές, οι οποίες οδήγησαν έως και στον εμπρησμό του σπιτιού της.

«Φοβήθηκα τόσο πολύ, αλλά όταν μου έδωσαν την ταυτότητά μου ούρλιαξα από χαρά. Με το που το έμαθα κάλεσα τον δικηγόρο μου. Δεν ήταν εύκολο αλλά κερδίσαμε παρ’ όλα αυτά», είπε στο Solomon η ίδια, αφού κατάφερε να λάβει διεθνή προστασία ως πρόσφυγας.

Τώρα, η ίδια από την Ελλάδα και ο Jeancy από την Τουρκία μηνύουν την Frontex για όσα υποστηρίζουν πως ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής επέτρεψε να τους συμβούν. Πρόκειται για την πρώτη μήνυση εις βάρος του οργανισμού στην ιστορία του, που στις 27 αυτού του μήνα συμπληρώνει 17 χρόνια ζωής.

Τι αναφέρει η μήνυση

Στην προσφυγή 50 σελίδων των δύο καταγγέλοντων, η οποία κατατέθηκε στις 25 Μαΐου 2021 και την οποία εξέτασε το Solomon, οι παραβιάσεις σε βάρος τους παρουσιάζονται να σχετίζονται με τη δραστηριότητα της Frontex στην περιοχή του Αιγαίου, η οποία ισχυροποιήθηκε περαιτέρω ύστερα από δύο επιχειρήσεις ταχείας επέμβασης στα ελληνικά σύνορα εντός του 2020.

Στις 15 Φεβρουαρίου 2021, η Frontex είχε κληθεί να απαντήσει σχετικά με τις παραβιάσεις, έπειτα από προκαταρκτικό αίτημα των αιτούντων. Στις 23 Μαρτίου 2021, ο εκτελεστικός διευθυντής της Frontex Fabrice Leggeri είχε αποστείλει επιστολή η οποία κρίθηκε όμως ότι δεν συνιστά ορισμό θέσης και, κατά συνέπεια, δεν αίρει την παράλειψη του οργανισμού.

Ο Παναγιώτης Δημητράς, από το Ελληνικό Παρατηρητήριο Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ), μια εκ των ΜΚΟ που υποστηρίζουν νομικά την προσφυγή, είπε στο Solomon:

«Οι συνεργαζόμενες ΜΚΟ προχωρήσαμε στην προσφυγή κατά της Frontex στο αρμόδιο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης γιατί θεωρούμε ότι βάσει της συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας (που φυσικά από μόνη της παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα), η Frontex έχει την ευθύνη στα σύνορα της ΕΕ. Επομένως, κάθε παράνομη ενέργεια σε αυτά έχει τη Frontex συνεργό, εκτός κι εάν η Frontex την αναφέρει ώστε να απαλλαγεί από την συνευθύνη της».

Η παράλειψη δράσης της Frontex αφορά τη μη αναστολή ή τερματισμό των δραστηριοτήτων στην Περιφέρεια του Αιγαίου, μέτρα τα οποία δεν έλαβε ο εκτελεστικός διευθυντής παρά τα όσα προβλέπει ο κανονισμός της Frontex.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Άρθρο 46, ο κανονισμός προβλέπει ότι σε περίπτωση «παραβιάσεων των θεμελιωδών δικαιωμάτων ή των υποχρεώσεων διεθνούς προστασίας που σχετίζονται με την εν λόγω δραστηριότητα, οι οποίες είναι σοβαρής φύσης ή ενδέχεται να συνεχιστούν», «ο εκτελεστικός διευθυντής… αποσύρει τη χρηματοδότηση… ή αναστέλλει ή τερματίζει οποιαδήποτε δραστηριότητα του Οργανισμού, εν όλω ή εν μέρει…».

Επιπλέον, και παρά τα όσα προβλέπει ο ιδρυτικός της κανονισμός, η Frontex φαίνεται να μην προβαίνει σε καταγραφή των συστηματικών και συνεχιζόμενων σοβαρών παραβιάσεων θεμελιωδών δικαιωμάτων στα εξωτερικά σύνορα της Ευρώπης. Και ακόμα κι όταν οι παραβιάσεις αυτές καταγράφονται και αναφέρονται από εξωτερικές πηγές, παρέχοντας συχνά αδιαμφισβήτητα στοιχεία, η Frontex δεν προχωρά σε περαιτέρω διερεύνηση αυτών.

Συνενοχή και σε πνιγμό ανηλίκου;

Ένα ακόμη ενδιαφέρον σημείο είναι πως οι επιχειρησιακοί στόχοι του προγράμματος δραστηριοποίησης της Frontex στην Ελλάδα περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την παραπομπή και την παροχή «αρχικών πληροφοριών σε άτομα που έχουν ανάγκη ή επιθυμούν να υποβάλουν αίτηση διεθνούς προστασίας» και την υποστήριξη «του εντοπισμού ειδικών αναγκών… ασυνόδευτων ανηλίκων… θυμάτων εμπορίας ανθρώπων… ατόμων που χρήζουν διεθνούς προστασίας».

Από τους δύο προσφεύγοντες, θυμίζουμε, ο Jeancy Kimbenga είναι ασυνόδευτος ανήλικος ενώ στην A.Ν., όταν τελικά κατάφερε να υποβάλλει αίτημα για άσυλο με την τρίτη άφιξή της στην Ελλάδα, χορηγήθηκε διεθνής προστασία. Από το έγγραφο της προσφυγής προκύπτουν όμως και άλλα δεδομένα που εκθέτουν τις διαρθρωτικές αδυναμίες της Frontex να δράσει με βάση τους κανονισμούς.

Το βράδυ της 12ης Ιουνίου 2020, ο Jeancy Kimbenga, στη δεύτερή του προσπάθεια να αναζητήσει προστασία στην Ελλάδα, αναχωρεί από την περιοχή της Σμύρνης, μαζί με πολλές γυναίκες, άνδρες, παιδιά και ένα μωρό.

Αφού κατάφεραν να εισέλθουν σε ελληνικά χωρικά ύδατα, σκάφη της ελληνικής ακτοφυλακής επιχείρησαν να ωθήσουν τη λέμβο πίσω στα τουρκικά ύδατα, προκαλώντας μεγάλους κυματισμούς με ελιγμούς των σκαφών.

Τότε, ένας από τους επιβαίνοντες, ανήλικος και στενός φίλος του Jeancy, έπεσε στο νερό και πνίγηκε.

Το ελληνικό λιμενικό, καταγγέλλεται, δεν τον ανέσυρε από τη θάλασσα. Λίγο αργότερα, η τουρκική ακτοφυλακή ανακοίνωσε ότι ανέσυρε από τη θάλασσα ένα πτώμα ανηλίκου κατά την περίοδο 12-14 Ιουνίου 2020.

Εφόσον o Ευρωπαϊκός Οργανισμός Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής δεν έπραξε σύμφωνα με τις υποχρεώσεις του για κανένα από τα πέντε περιστατικά παραβίασης θεμελιωδών δικαιωμάτων που καταγγέλλονται στην προσφυγή, πρόσθεσε ο Δημητράς, «συνειδητά συμφωνούσε με το όργιο των παρανομιών στο Αιγαίο και στα χερσαία σύνορα του Έβρου. Άλλωστε, σε αυτό το συμπέρασμα κατέληξε και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μετά την προσφυγή μας».

Το παράδειγμα του πλοίου της δανικής ακτοφυλακής

Οι καταγγελίες προσφύγων και μεταναστών από τα ελληνικά σύνορα αποδίδουν στα πλοία της ακτοφυλακής των άλλων ευρωπαϊκών χωρών, που βρίσκονται στην Ελλάδα υπηρετώντας στην Frontex, ρόλο άλλοτε ανοχής κι άλλοτε συμμετοχής στα περιστατικά επαναπροωθήσεων.

Μοναδικό περιστατικό κατά το οποίο σκάφος που ανήκε σε ακτοφυλακή άλλης χώρας κατήγγειλε επικείμενη επαναπροώθηση που του ζητήθηκε να υλοποιήσει, και αρνήθηκε να συμμετάσχει σε αυτήν, ήταν τον Ιούνιο του 2020.

Τότε, πλήρωμα πλοίου της δανικής ακτοφυλακής κατήγγειλε ότι είχε μόλις διασώσει ανοιχτά της Κω περί τους 33 ανθρώπους, όταν δέχθηκε -μέσω ασυρμάτου- εντολή από τις ελληνικές αρχές «να τους βάλει πίσω στο νερό και να τους σύρει στα Τουρκικά ύδατα», όπως διατυπώθηκε η εντολή.

Οι Δανοί αρνήθηκαν να εκτελέσουν την εντολή θεωρώντας πως κάτι τέτοιο θα έθετε σε κίνδυνο τις ζωές των αιτούντων άσυλο. Τους οδήγησαν με ασφάλεια στο λιμάνι της Κω, και γνωστοποίησαν το περιστατικό.

Οι επαναπροωθήσεις δεν αποτελούν φαινόμενο που αφορά αποκλειστικά τα τελευταία έτη στην Ελλάδα, αλλά ούτε και αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο. Νωρίτερα τον Οκτώβριο, με τη δημοσίευση μιας πολύμηνης δημοσιογραφικής έρευνας υπό τον συντονισμό του δημοσιογραφικού οργανισμού Lighthouse Reports και τη συμμετοχή Μέσων όπως το Der Spiegel, η Liberation, ο Independent, και βαλκανικών Μέσων, παρουσιάστηκαν ντοκουμέντα για την δράση ομάδων μασκοφόρων που επαναπροωθούν στα σύνορα χωρών των Βαλκανίων αιτούντες άσυλο, ανάμεσα στις οποίες και η Ελλάδα, σε μια πρακτική που κρίνεται παράνομη.

Οι -στοιχειοθετημένες με εικόνα, ήχο, και στοιχεία γεωεντοπισμού- αποκαλύψεις ανάγκασαν την Κροατία να παραδεχθεί για πρώτη φορά πως κάτι τέτοιο είχε συμβεί από ένστολους της χώρας, ενώ η Ελλάδα είπε πως θα διερευνήσει την υπόθεση.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, πάντως, έχει ζητήσει τη δημιουργία ενός μηχανισμού παρακολούθησης των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα σύνορα, ως προϋπόθεση για την αποδέσμευση επιπλέον χρηματοδότησης 15,83 εκατομμυρίων ευρώ για την Ελλάδα.