Η «αυτοδίδακτη» Υπηρεσία Ασύλου

Υπάρχουν πρόσφυγες και μετανάστες που, ανεξαρτήτως του χρόνου παραμονής τους στη χώρα, δεν έχουν εμπλουτίσει ιδιαίτερα το λεξιλόγιό τους στα ελληνικά. Ταυτόχρονα, όμως, υπάρχει και μια λέξη που ακόμη κι από όσους βρίσκονται λίγο καιρό μονάχα στην Αθήνα, θα ακούσεις να προφέρεται με φυσικότητα: «Κατεχάκη».

Εκεί που οι λεωφόροι Μεσογείων και Κανελλοπούλου συναντιούνται και σε εγκαταστάσεις που παλαιότερα στέγαζαν δραστηριότητες της ΕΡΤ, βρίσκεται η Υπηρεσία Ασύλου. Πρόκειται για την κρατική υπηρεσία που από το 2013, όταν ξεκίνησε τη λειτουργία της, έχει συνδεθεί με την δυνατότητα λήψης διεθνούς προστασίας, άρα με το δικαίωμα παραμονής στην χώρα και, κατ’ επέκταση, με την ελπίδα εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων.

Το κτίριο της Κατεχάκη δεν είναι το μόνο της Υπηρεσίας. Ακολουθώντας την έξαρση του προσφυγικού φαινομένου τα τελευταία χρόνια, η Υπηρεσία Ασύλου έχει φτάσει σήμερα να αριθμεί συνολικά 24 Περιφερειακά Γραφεία και Αυτοτελή Κλιμάκια σε όλη τη χώρα.

Στα κατά τόπους γραφεία της ακούγονται καθημερινά ιστορίες ξεριζωμού –αυτή εδώ είναι η ιστορία της Υπηρεσίας που τις εξετάζει.

Η Πέτρου Ράλλη και οι καταδίκες

Έως και το 2011, οι λέξεις που συνδέονταν με το μέλλον των ανθρώπων που διεκδικούσαν διεθνή προστασία στην χώρα ήταν δύο: «Πέτρου Ράλλη». Η Διεύθυνση Αλλοδαπών, που εδρεύει μέχρι σήμερα στην ομώνυμη λεωφόρο στα δυτικά, ήταν αρμόδια για την εξέταση και διεκπεραίωση των αιτήσεων διεθνούς προστασίας που υποβάλλονταν, με τις μαρτυρίες από όσους θυμούνται εκείνη την εποχή να σκιαγραφούν μελανές συνθήκες.

Η Πέτρου Ράλλη άνοιγε μια φορά την εβδομάδα για να δεχθεί ενδιαφερόμενους και ήδη δύο ημέρες πριν ξεκινούσαν να σχηματίζονται ουρές από δεκάδες ανθρώπους που διανυκτέρευαν έξω από τις εγκαταστάσεις της Διεύθυνσης, στην προσπάθεια να διασφαλίσουν μια θέση.

Συμμορίες λυμαίνονταν την διαδικασία: μια μαύρη αγορά αναπτυσσόταν, στην οποία μπορούσε κανείς να αγοράσει θέσεις στην ουρά, ενώ οι κλοπές και οι τσακωμοί αποτελούσαν συχνό φαινόμενο, δημιουργώντας ένα περιβάλλον έντασης.

Για τη γενικότερη αντιμετώπιση των αιτούντων άσυλο, τόσο σε επίπεδο πρόσβασης στην διαδικασία όσο και στο επίπεδο των συνθηκών που επικρατούσαν στα κέντρα κράτησης (π.χ. Ροδόπης, Έβρου, Παγανή), είχε σημειωθεί σημαντικός αριθμός καταδικών από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), καθώς και επικριτικές εκθέσεις από την Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων (CPT) και τον Συνήγορο του Πολίτη.

Σύμφωνα με στοιχεία εκείνης της εποχής, ο βαθμός αναγνώρισης αντιστοιχούσε σε λιγότερο από 0.1% των αιτήσεων που υποβάλλονταν. Ακολούθησε η Οδηγία για τη δημιουργία μιας υπηρεσίας αρμόδιας για την εξέταση των αιτημάτων που κατατίθεντο στην χώρα.

Το 2011, με τον Νόμο 3907 που περιλάμβανε και την ίδρυση της Υπηρεσίας Πρώτης Υποδοχής, ιδρύθηκε η Υπηρεσία Ασύλου ως αυτόνομη υπηρεσία υπαγόμενη στο υπουργείο Προστασίας του Πολίτη και απευθείας στον αρμόδιο υπουργό.

Πρώτα βήματα στα τυφλά

Οι αιτήσεις που είχαν κατατεθεί έως και το 2011 διεκπεραιώθηκαν από την Πέτρου Ράλλη κατά τα χρόνια που ακολούθησαν. Το 2012, δημόσιοι υπάλληλοι που ανήκαν σε άλλα υπουργεία και είχαν εκφράσει ενδιαφέρον τοποθετήθηκαν με απόσπαση στην Υπηρεσία Ασύλου προκειμένου να προχωρήσει η στελέχωσή της. Η Υπηρεσία Ασύλου στεγαζόταν τότε στην λεωφόρο Συγγρού, σε κτίριο της Αστυνομίας.

Ξεκίνησε τη λειτουργία της επίσημα στις 7 Ιουνίου 2013, στις εγκαταστάσεις στην Κατεχάκη. Πόσο καλά προετοιμασμένη ήταν η νεοσύστατη υπηρεσία για να διεκπεραιώσει το έργο που αναλάμβανε; Πρόσωπα που βρίσκονται στην Υπηρεσία Ασύλου από τη δημιουργία της σημειώνουν πως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «αυτοδίδακτη», με τους μήνες που προηγήθηκαν και ακολούθησαν την 7η Ιουνίου να είναι φρενήρεις.

Πώς γίνεται η δαπάνη για μια σφραγίδα όταν δεν υπάρχει σφραγίδα ώστε να σφραγιστεί το αίτημα της δαπάνης; Πώς κρατάει κανείς πρωτόκολλο όταν πρωτόκολλο δεν υπάρχει; Πώς γίνεται να εκπαιδευτούν άμεσα δεκάδες νέοι υπάλληλοι, δίχως καμία σχετική εμπειρία προηγουμένως, προκειμένου να κρίνουν μια αίτηση ασύλου;

«Όλα τα ανακαλύψαμε από την αρχή, και το πιο μικρό βήμα προς τα μπροστά αποτελούσε μια μεγάλη επιτυχία», λένε εργαζόμενοι στο Solomon MAG. Κατά το πρώτο εξάμηνο, από την πρώτη μέρα λειτουργίας έως και τα τέλη Δεκεμβρίου 2013 είχαν κατατεθεί 4.189 αιτήσεις και είχαν εκδοθεί 1.670 απαντήσεις Α’ βαθμού.

Ως προς την χώρα καταγωγής των αιτούντων, τα δύο πρώτα χρόνια (2013-2014) στην πρώτη θέση βρισκόταν το Αφγανιστάν, αλλά το 2015 τα πράγματα άλλαξαν δραστικά: η Συρία έγινε η κύρια χώρα προέλευσης και αυξήθηκε τόσο ο αριθμός των οικογενειών, όσο και των ασυνόδευτων ανηλίκων που αιτούνταν διεθνούς προστασίας.

Έως το 2015 είχαν κατατεθεί σχεδόν 20.000 αιτήματα και, ενώ το 2013 το ποσοστό αναγνώρισης βρισκόταν στο 15%, τον Ιούνιο του 2015, λόγω του μεγάλου αριθμού προσφύγων από την Συρία, άγγιξε σχεδόν το 50%.

Τα σύνορα κλείνουν, η πίεση αυξάνεται

Το 2016 η Βόρεια Μακεδονία έκλεισε τα σύνορα, με χιλιάδες πρόσφυγες που είχαν ως προορισμό κάποια άλλη χώρα της Ευρώπης να εγκλωβίζονται στην ελληνική ενδοχώρα.

Στις 18 Ιουνίου του ίδιου έτους υπογράφηκε η κοινή δήλωση Ευρωπαϊκής Ένωσης – Τουρκίας, η οποία τέθηκε σε εφαρμογή την επομένη. Μεταξύ άλλων, επέβαλε πλέον τον γεωγραφικό περιορισμό για τους αιτούντες άσυλο, ορίζοντας πως κάποιος θα πρέπει να παραμείνει στο νησί όπου έφτασε έως ότου το αίτημά του εξεταστεί.

Αποφασίστηκε να συνδράμει την Ελλάδα με εμπειρογνώμονες ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Υποστήριξης Ασύλου (EASO) και να δημιουργηθούν μικτά κλιμάκια αποτελούμενα από τις δύο πλευρές: στην ουσία, ο EASO θα έκανε το screening (καταγραφή και πρώτη συνέντευξη, η οποία ωστόσο έχει χαρακτήρα γνωμοδότησης και όχι απόφασης) και η Ελληνική Υπηρεσία Ασύλου την τελική συνέντευξη όπου και θα λαμβανόταν η απόφαση.

Αξίζει να σημειωθεί, πως η πρώην διευθύντρια της ελληνικής Υπηρεσίας Ασύλου, Μαρία Σταυροπούλου, έχει δηλώσει σε συνέντευξή της πως αν και αρχικά είχε υπάρξει υπόσχεση για την αποστολή 400 στελεχών του EASO, στην Ελλάδα έφτασαν μόλις 30. Με την κορύφωση της κρίσης λόγω των κλειστών συνόρων και του γεωγραφικού περιορισμού στα νησιά προέκυψε μια ακόμη πρόκληση για την ελληνική πλευρά: το ζήτημα της οικογενειακής επανένωσης.

Η οικογενειακή επανένωση

Ο κανονισμός του Δουβλίνου ορίζει τη διαδικασία της οικογενειακής επανένωσης, σύμφωνα με την οποία ένα άτομο μπορεί να επανενωθεί με συγγενείς Α’ βαθμού οι οποίοι έχουν αιτηθεί διεθνή προστασία ή έχουν αναγνωρισθεί ως πρόσφυγες σε άλλη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αυτό ήταν ένα ζήτημα που, σύμφωνα με όσα αναφέρουν πηγές από την Υπηρεσία, κατά τα προηγούμενα χρόνια (2013-2015) δεν είχε χρειαστεί να αντιμετωπιστεί και έτσι δεν είχε αναπτυχθεί και σχετική υπηρεσιακή μονάδα που θα εξέταζε τις αιτήσεις οικογενειακών επανενώσεων. Το 2016, όμως, με τα κλειστά σύνορα και την επιθυμία αιτούντων άσυλο να επανενωθούν με άτομα της οικογένειάς τους σε άλλες χώρες, η Υπηρεσία χρειάστηκε να αναπτυχθεί σε πολύ στενά χρονικά πλαίσια. Όπως αναφέρουν οι εργαζόμενοι στο Solomon MAG, «ήταν η χρονιά που μας έπεσε ο ουρανός στο κεφάλι».

Παράλληλα, ανακοινώθηκε η απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διαδικασία του relocation, της μετεγκατάστασης δηλαδή αιτούντων άσυλο σε άλλα κράτη-μέλη, πρόγραμμα που διήρκεσε από τον Σεπτέμβριο του 2015 έως και τον Σεπτέμβριο του 2017.

Τα νέα γραφεία δημιουργήθηκαν εντός των hotspots, όπως επίσης σε Ηράκλειο και Πάτρα, ενώ δημιουργήθηκαν και αυτοτελή Κλιμάκια στις δομές του Προαναχωρησιακού Κέντρου (ΠΡΟΚΕΚΑ) Αμυγδαλέζας και του Κέντρου Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ) Φυλακίου. Έτσι, από τα πέντε συνολικά γραφεία που υπήρχαν το 2013, το 2017 οι δομές της Υπηρεσίας είχαν τετραπλασιαστεί: υπήρχαν 9 περιφερειακά γραφεία, 13 αυτοτελείς υπηρεσίες, καθώς και οι προαναφερθείσες δομές (σε hotspots, Αμυγδαλέζα, Φυλάκιο).

Επιτυχία που πιστώνεται στην πρώην διευθύντρια της υπηρεσίας Ασύλου, Μαρία Σταυροπούλου, είναι πως σε όλες τις περιπτώσεις τα κτίρια όπου στεγάζεται η Υπηρεσία ανήκουν σε άλλες κρατικές υπηρεσίες, δίχως να επιβαρύνεται ο κρατικός προϋπολογισμός. Ταυτόχρονα, έχει εισαχθεί η δυνατότητα πραγματοποίησης της καταγραφής μέσω Skype, προκειμένου να αποφεύγονται οι ουρές εκατοντάδων ατόμων στα κατά τόπους γραφεία. Βέβαια, η διαθεσιμότητα χειριστών που μπορούν να απαντήσουν στις κλήσεις Skype των ενδιαφερομένων, ειδικά για συγκεκριμένες γλώσσες, δεν είναι δεδομένη.

Δημιουργήθηκε η ιστοσελίδα, καθώς και η εφαρμογή της Υπηρεσίας σε συνεργασία με το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και με χρηματοδότηση του AMIF, στις οποίες παρέχονται πληροφορίες σε διάφορες γλώσσες. Ωστόσο, λόγω των εξελίξεων αυτή την περίοδο αντί να προστίθεται υλικό στα περιεχόμενά τους, αφαιρείται: αυτό οφείλεται στον νέο νόμο για το άσυλο που ψηφίστηκε από την κυβέρνηση και τίθεται σε εφαρμογή από την αρχή του έτους, που έχει ως αποτέλεσμα πολλά από τα όσα ίσχυαν μέχρι πρότινος να διαφοροποιούνται.

Οι προκλήσεις του σήμερα

Το μεγαλύτερο μέρος των περίπου 600 εργαζομένων της Υπηρεσίας Ασύλου είναι συμβασιούχοι, στους οποίους αναμένεται να προστεθούν ακόμη 210 άτομα, που επιλέχθηκαν μέσα από την τελευταία προκήρυξη θέσεων και αφορούν κυρίως στην ενίσχυση των περιφερειακών γραφείων σε νησιά του Αιγαίου και βόρεια Ελλάδα.

Στο παρελθόν έχουν προκύψει ζητήματα καθυστερήσεων στην καταβολή των δεδουλευμένων των συμβασιούχων της Υπηρεσίας, ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, της αλλαγής του υπουργείου στο οποίο η Υπηρεσία υπάγεται, αναλόγως της κυβέρνησης.

Τον Μάρτιο του 2017 οι εργαζόμενοι με συμβάσεις ορισμένου χρόνου προέβησαν σε απεργία για την μη καταβολή των δεδουλευμένων τους (σε κάποιους δεν είχε καταβληθεί ούτε ο μισθός του Δεκεμβρίου), με την ευθύνη για αυτό να αποδίδεται κεντρικά σε γραφειοκρατικά ζητήματα: την μετάβαση της Υπηρεσίας Ασύλου από το υπουργείο Εσωτερικών στο υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής.

Πρόκειται για κάτι που επαναλήφθηκε ακριβώς τις ημέρες προετοιμασίας αυτού του ρεπορτάζ, με την εκ νέου δημιουργία του Υπουργείου Μεταναστευτικής Πολιτικής που η κυβέρνηση κατήργησε τον περασμένο Ιούλιο.

Από το 2011, υπηρεσίες διερμηνείας για τις διαδικασίες ασύλου προσφέρει αποκλειστικά η ΜΚΟ ΜΕΤΑδραση, που σήμερα διαθέτει διερμηνείς στα γραφεία της Υπηρεσίας Ασύλου καλύπτοντας ένα φάσμα 43 γλωσσών.

Κατά τα προηγούμενα χρόνια, επικαλούμενη καθυστερήσεις στην καταβολή των αμοιβών της, η ΜΕΤΑδραση έχει προβεί αρκετές φορές σε αναστολή της παροχής διερμηνείας. Πιο πρόσφατη ήταν η περίπτωση του περασμένου Σεπτεμβρίου. Σημειώνεται πως οι πόροι για την διερμηνεία προέρχονται αποκλειστικά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και στο παρελθόν η ΜΚΟ έχει δημοσίως καλέσει τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες να επισπεύσουν την εκταμίευσή τους που καθυστερούσε.

Σήμερα εκκρεμούν ακόμη περίπου 80.000 αιτήσεις διεθνούς προστασίας σε πρώτο και δεύτερο βαθμό. Το πώς θα διεκπεραιωθούν κατά τους ερχόμενους μήνες ωστόσο, αποτελεί ερώτημα καθώς οι αλλαγές του νόμου για το άσυλο που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την επίσπευση των διαδικασιών και τον περιορισμό των δυνατοτήτων προσφυγής των ενδιαφερομένων, έχουν προξενήσει αντιδράσεις και εντός της Υπηρεσίας Ασύλου.

Πληροφορίες αναφέρουν πως προσωπικό της Υπηρεσίας ήδη σκέφτεται το ενδεχόμενο της απομάκρυνσής του από αυτήν. Όπως το έθεσε εργαζόμενος της Υπηρεσίας, μιλώντας στο Solomon MAG, «υπάρχει και κόσμος που θα ακολουθήσει τη συνείδησή του».

Παράλληλα, η χώρα καλείται να διαχειριστεί μία άλλη συνθήκη: πλέον δεν αποτελεί τόπο διέλευσης αλλά και παραμονής πληθυσμών. Ενώ το 2015, που τα σύνορα προς χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης ήταν ακόμη ανοιχτά, καταγράφηκαν μόνο 13.000 αιτήματα, το 2019 τα αιτήματα άγγιξαν τις 80.000.

Εξετάζοντας κανείς τα υπάρχοντα στοιχεία, διαπιστώνει πως στην Ελλάδα αντιστοιχούν πλέον τόσα αιτήματα ασύλου, όσα σε Ισπανία και Ιταλία μαζί, με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να βρίσκονται σε απόσταση.

Χαρακτηριστικό είναι πως στην Αυστρία, το διάστημα Ιανουάριος-Νοέμβριος 2019 κατατέθηκαν 11.334 υποθέσεις διεθνούς προστασίας, την στιγμή που στην Ελλάδα ο αριθμός πέρυσι άγγιξε τις 40.000. Μόνο στην Σάμο διεκπεραιώθηκαν 8.000 αιτήσεις. Στη δε Λέσβο, το γραφείο που θεωρείται το πιο “παραγωγικό” μεταξύ των γραφείων της Υπηρεσίας Ασύλου, με τους υπαλλήλους να δουλεύουν και απογευματινές βάρδιες, καταγράφηκαν τόσα αιτήματα όσα σχεδόν σε ολόκληρη την Ολλανδία: 22.252 έναντι 25.000.

Διαφορά που έχει την δική της σημασία, όμως, είναι πως ακόμα και με τις πρόσφατες προσθήκες η Ελλάδα υπολείπεται σημαντικά των άλλων χωρών ως προς τη στελέχωση: έτσι, παρότι η Αυστρία διαθέτει το ¼ των αφίξεων της Ελλάδας έχει δεσμεύσει διπλάσιο προσωπικό στην αρμόδια Υπηρεσία, την οποία στελεχώνουν 1.335 εργαζόμενοι.