16 / 01 / 2025

Αόρατα Τείχη: Πώς η ΕΕ στρέφει την τεχνητή νοημοσύνη ενάντια στους πρόσφυγες

Με χρηματοδότηση από την ΕΕ, όλο και περισσότερα κράτη αξιοποιούν συστήματα τεχνητής νοημοσύνης (AI), drones, και πύργους επιτήρησης στα σύνορά τους, και αποκτούν πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα των ανθρώπων που αναζητούν καταφύγιο στην Ευρώπη.

Credits

Έρευνα:

Εικονογράφηση:

Tags:

Ήταν 5 π.μ. ένα παγωμένο χειμωνιάτικο πρωινό του 2022, όταν μια ομάδα μεταναστών που βρίσκονταν στην Τουρκία ετοιμαζόταν να διασχίσει τον ποταμό Έβρο σε μια φουσκωτή βάρκα. Αφού πάλεψαν το ισχυρό ρεύμα του ποταμού, που αποτελεί το φυσικό χερσαίο σύνορο μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, κατάφεραν τελικά να φτάσουν στο έδαφος της ΕΕ. 

Αμέσως κρύφτηκαν στην πυκνή βλάστηση. Νόμιζαν ότι είχαν περάσει απαρατήρητοι, ανυποψίαστοι ότι οι ελληνικές αρχές παρακολουθούσαν κάθε τους κίνηση ήδη όσο βρίσκονταν σε τουρκικό έδαφος, χάρη στο Αυτοματοποιημένο Σύστημα Επιτήρησης Συνόρων που έχει εγκαταστήσει και διαρκώς αναβαθμίζει η Ελλάδα στην περιοχή.

Λίγο αφότου εγκατέλειψαν την κρυψώνα τους, έπεσαν σε ενέδρα αστυνομικών της ειδικής επιχειρησιακής ομάδας Αλεξανδρούπολης, που είχαν ειδοποιηθεί για την παρουσία τους.

Το σύστημα καλύπτει πλέον μεγάλο μέρος των συνόρων που η πρόεδρος της Κομισιόν, Ursula von der Leyen, περιέγραψε ως «ασπίδα» της Ευρώπης, και μπορεί να βλέπει βαθιά μέσα στο τουρκικό έδαφος. Διαθέτει εμβέλεια έως και 15 χιλιόμετρα, ενισχύοντας σημαντικά την επιτήρηση πριν από τα ελληνικά σύνορα.

Η παρουσίαση της τεχνολογικής θωράκισης του Έβρου στην ΕΡΤ.

Το περιστατικό, το οποίο περιγράφεται σε αστυνομικό έγγραφο που περιήλθε στην κατοχή της παρούσας έρευνας, καταδεικνύει τις ελληνικές και ευρωπαϊκές προσπάθειες ενίσχυσης των συνόρων και αποτροπής της παράτυπης μετανάστευσης με τεχνολογικά μέσα. Το σχετικό οπλοστάσιο στη διάθεση των αρχών περιλαμβάνει συστήματα τεχνητής νοημοσύνης (AI), μη επανδρωμένα αεροσκάφη (drones), θερμικές κάμερες, ανιχνευτές διαλέκτων, απόσπαση δεδομένων από κινητά τηλέφωνα και εξελιγμένα δίκτυα επιτήρησης.

Ο στόχος αυτών των προηγμένων και συχνά δαπανηρών συστημάτων είναι ο περιορισμός των μεταναστευτικών αφίξεων, η εξονυχιστική εξέταση των αιτήσεων ασύλου, και η εξάρθρωση δικτύων διακίνησης. 

Οι υποστηρικτές τους επιμένουν ότι είναι αποτελεσματικά και μπορούν να αποβούν ακόμα και σωτήρια, βοηθώντας για παράδειγμα τον εντοπισμό ανθρώπων σε κίνδυνο πολύ ταχύτερα από τους συνοριοφύλακες. 

Οι επικριτές τους αντιτείνουν ότι η εφαρμογή τους είναι συχνά προβληματική, υπονομεύοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα, περιορίζοντας την πρόσβαση σε άσυλο, παραβιάζοντας την ιδιωτικότητα και δυνητικά διευκολύνοντας τις «επαναπροωθήσεις», πρακτική που έχει τεκμηριωθεί εξαντλητικά από Μέσα Ενημέρωσης, διεθνείς οργανισμούς, και πλέον και από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, παρά τις σταθερές διαψεύσεις διαδοχικών κυβερνήσεων.

Ευρωπαϊκή στροφή στην τεχνολογία 

Αυτό που είναι αδιαμφισβήτητο είναι ότι η τεχνολογική ώθηση της Ευρώπης στον έλεγχο των συνόρων εκτείνεται από τον ποταμό Έβρο μέχρι τη Μάγχη, με φόντο την αυξανόμενη ανησυχία των ψηφοφόρων για τη μετανάστευση, τη διάχυτη λαϊκή δυσαρέσκεια που καταγράφεται σε όλη την ήπειρο, την άνοδο ακροδεξιών κινημάτων που στηρίζονται στην αντιμεταναστευτική ρητορική, και την υιοθέτηση σκληρότερων πολιτικών από τα παραδοσιακά κόμματα ως απάντηση, σχεδόν παντού στην Ευρώπη.

Μια πολύμηνη, διασυνοριακή κοινή έρευνα που δημοσιεύεται σε Solomon, Tagesspiegel (Γερμανία), Inkstick (ΗΠΑ), El País (Ισπανία) και Wochenzeitung (Ελβετία) προσφέρει μια ολοκληρωμένη αποτύπωση της τεχνολογικής προσέγγισης της ΕΕ στον έλεγχο των συνόρων. 

Η έρευνα βασίζεται σε επιτόπιο ρεπορτάζ σε εννέα χώρες, περισσότερες από εκατό συνεντεύξεις με πολιτικούς αξιωματούχους, στελέχη σωμάτων ασφαλείας, αιτούντες άσυλο και πρόσφυγες, εργαζομένους Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ), και την εξέταση χιλιάδων σελίδων δημόσιων και εμπιστευτικών εγγράφων.

Ελλάδα: πρωτοπόρος στα έξυπνα σύνορα 

Ως κράτος πρώτης γραμμής της ΕΕ που συνορεύει με την Τουρκία, τη χώρα που φιλοξενεί τον μεγαλύτερο προσφυγικό πληθυσμό στον κόσμο, η Ελλάδα βρίσκεται στην πρωτοπορία των ευρωπαϊκών προσπαθειών για την εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης και άλλων τεχνολογικών λύσεων για τον έλεγχο των συνόρων. 

«Ασφαλίστε τα σύνορά σας και τα χρήματα θα συνεχίσουν να έρχονται. Αυτό είναι το μήνυμα της ΕΕ με λίγα λόγια», δήλωσε κορυφαίος Έλληνας αξιωματούχος, που είναι γνώστης των σχετικών συζητήσεων μεταξύ Αθήνας, Βρυξελλών και ευρωπαϊκών πρωτευουσών εδώ και χρόνια. 

Η Ελλάδα έχει εξασφαλίσει 1,6 δισ. ευρώ από τα ταμεία της ΕΕ για την περίοδο 2021-2027. Μεγάλο μέρος των κονδυλίων προορίζεται για την επιτήρηση των συνόρων, ενώ ελάχιστα κεφάλαια θα διατεθούν για την αναβάθμιση των μέσων έρευνας και διάσωσης, αντανακλώντας εύγλωττα τις προτεραιότητες της Ευρώπης.

Ένα εμβληματικό έργο, το REACTION, αποσκοπεί στην ανάπτυξη εναέριων και επίγειων drones με δυνατότητες τεχνητής νοημοσύνης για την παρακολούθηση των συνόρων σε πραγματικό χρόνο. Το χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ έργο έχει στόχο να εντοπίζει «απειλές», προτού φτάσουν στα σύνορα, σε συνέργεια με συστήματα όπως το EUROSUR, το σύστημα επιτήρησης των συνόρων της ΕΕ.

Σε προωθητικό βίντεο, παρουσιάζεται ένα σμήνος από drones να εντοπίζει πρόσωπα ενδιαφέροντος. Τα drones αυτά «θα διαθέτουν αλγόριθμους που θα μαθαίνουν πού να κοιτάζουν και τι να κάνουν, καλύπτοντας εκτενείς περιοχές χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση», δήλωσε ανώτερος αξιωματούχος που γνωρίζει το έργο, προσθέτοντας ότι το REACTION θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμο στην επιτήρηση απομακρυσμένων ή δυσπρόσιτων περιοχών, και θα είναι λειτουργικό εντός του 2025.

Το REACTION δίνει τη δυνατότητα να εντοπίζονται «απειλές» πριν φτάσουν στα σύνορα.

Δικαιολογώντας τη χρήση τεχνολογίας για την επιτήρηση των συνόρων, ανώτερη ελληνική κυβερνητική πηγή είπε ότι «είναι δύσκολη η διαχείριση άνω των 30.000 αφίξεων ετησίως, οπότε πρέπει να επικεντρωθούμε στο να σταματήσουμε με κάθε τρόπο τους εγκληματίες διακινητές από το να προωθούν μετανάστες στην Ελλάδα».

Αυτός ο άτυπος στόχος επισκιάστηκε, ωστόσο, το 2024, όταν καταγράφηκαν περισσότερες από 62.000 νέες αφίξεις μεταναστών, στην πλειοψηφία τους από τη Συρία και το Αφγανιστάν – διπλάσιες από το όριο που θεωρείται ανεκτό από την Αθήνα και 40% υψηλότερες από το προηγούμενο έτος. Κυβερνητικοί αξιωματούχοι αναμένουν αυξημένες πιέσεις στα σύνορα και το 2025.

Αυτή η «φάση όξυνσης του μεταναστευτικού» ήταν ο κύριος λόγος που επικαλέστηκε το ελληνικό υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου στην άρνησή του να δώσει «απαντήσεις για λεπτά επιχειρησιακά ζητήματα που αφορούν την ασφάλεια της χώρας».

Άγρυπνοι φύλακες

Ενώ οι περισσότερες αφίξεις το 2024 καταγράφηκαν στα νησιά του Αιγαίου, στα χερσαία σύνορα του Έβρου επικράτησε σχετική νηνεμία, γεγονός που δεν πέρασε απαρατήρητο στην ΕΕ.

Προς τα τέλη του 2024, σε μια συνάντηση αξιωματούχων από την ΕΕ στη Βαρσοβία, όπου εδρεύει η Frontex, οι συμμετέχοντες εξήραν την αποτελεσματική φύλαξη των συνόρων από την Ελλάδα στον Έβρο. Η ελληνική επιτυχία αποδόθηκε στα «τεχνικά εμπόδια» που λειτουργούν στην περιοχή, σύμφωνα με γνωρίζοντες.

Τα εμπόδια αυτά περιλαμβάνουν έναν μεταλλικό φράχτη ύψους 5 μέτρων, ο οποίος ήδη καλύπτει σημαντικό μέρος των χερσαίων συνόρων μήκους 192 χιλιομέτρων με την Τουρκία και σχεδιάζεται να επεκταθεί περαιτέρω, πιθανόν με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, την οποία αρνείτο έως τώρα στην Αθήνα η ΕΕ. Τον φράχτη ενισχύει μια εξελιγμένη σειρά τεχνολογικών μέσων, όπως drones, πανταχού παρούσες κάμερες, και ομάδες ταχείας αντίδρασης.

Η τεχνολογία στην υπηρεσία της αναχαίτισης των αφίξεων μεταναστών βρέθηκε στο επίκεντρο λεπτομερούς έκθεσης που δημοσιεύθηκε στα τέλη του 2024 από το BVMN, ένα ανεξάρτητο δίκτυο ΜΚΟ που καταγράφει παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ. Στην έκθεση, ο Έβρος περιγράφεται ως «τεχνολογικό πεδίο δοκιμών» για την Ευρώπη.

Η συνοριακή γραμμή, μαζί με τα παρατηρητήρια και τις κεραίες επιτήρησης που βρίσκονται διάσπαρτες στον Έβρο, χαρτογραφήθηκαν πρόσφατα για πρώτη φορά από την ερευνητική ομάδα Forensis, χρησιμοποιώντας δορυφορικές εικόνες, δημόσιους διαγωνισμούς και υλικό ανοικτού κώδικα.

Η χαρτογράφηση αποτυπώνει τα σημεία όπου εγκλωβίστηκαν ομάδες αιτούντων άσυλο. Πηγή: Forensic Architecture / Forensis

Οι εικόνες από τις κάμερες μεταδίδονται σε κόμβους παρακολούθησης κοντά σε συνοριακές πόλεις, όπου οι αξιωματικοί κάθονται πίσω από ξύλινα γραφεία που περιβάλλονται από οθόνες, παρακολουθώντας σχεδόν κάθε σπιθαμή των συνόρων και των προ-συνοριακών περιοχών.

Όταν ανιχνεύεται δραστηριότητα, ενεργοποιείται συναγερμός. Στη συνέχεια, οι ελληνικές αρχές συχνά ειδοποιούν τους Τούρκους ομολόγους τους, ανταλλάσσοντας συντεταγμένες. Οι τουρκικές αρχές άλλοτε ανταποκρίνονται και άλλοτε όχι – σε αυτή την περίπτωση αναλαμβάνουν δράση οι ελληνικές περιπολίες.

Τη διμερή συνεργασία επιβεβαίωσαν στους δημοσιογράφους της παρούσας έρευνας τόσο ελληνικές όσο και τουρκικές πηγές. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, η Τουρκία συνέλαβε περισσότερους από 225.000 μετανάστες το 2024 – χιλιάδες εξ αυτών κοντά στα σύνορα με την Ελλάδα.

Ανώτερος Έλληνας αξιωματούχος περιέγραψε αυτά τα αυτοματοποιημένα συστήματα σαν άγρυπνους φύλακες που βελτιώνουν την αποτελεσματικότητα του προσωπικού των συνόρων. Οι δυνατότητες τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να «ερμηνεύουν το υλικό από τις κάμερες για να εντοπίζουν πιθανές απειλές, όπως άτομα που φέρουν οπλισμό» σε αντίθεση, λόγου χάρη, με καλάμια ψαρέματος. Αλλά, σε τελική ανάλυση, «η απόφαση για το πώς θα δράσουν επαφίεται στους ίδιους τους αξιωματικούς».

Διάβρωση του δικαιώματος στο άσυλο 

Παρ’ όλα αυτά, οι αυξημένες δυνατότητες προ-συνοριακού ελέγχου εγείρουν σημαντικές ανησυχίες. Ο υπεύθυνος για τα θεμελιώδη δικαιώματα του Frontex, Jonas Grimheden, για παράδειγμα, προειδοποίησε σε συνέντευξη που μας παραχώρησε ότι ενώ οι τεχνολογίες αυτές πράγματι μπορούν να καταστήσουν τη διαχείριση των συνόρων πιο αποτελεσματική, ενδέχεται επίσης να εμποδίσουν τους ανθρώπους από το να ασκήσουν το δικαίωμά τους να ζητήσουν άσυλο. 

Το δικαίωμα στο άσυλο κατοχυρώνεται τόσο από την ελληνική όσο και από την ευρωπαϊκή νομοθεσία.

Ο Jonas Grimheden της Frontex προειδοποίησε ότι τα σύγχρονα συστήματα ενδέχεται να θέσουν υπό απειλή το δικαίωμα στο άσυλο.

«Η χρήση της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης στη διαχείριση της μετανάστευσης αναπτύσσεται όλο και περισσότερο για τον έλεγχο των συνόρων, και οι επενδύσεις επικεντρώνονται στην αποτροπή της εισόδου ατόμων [στο έδαφος της ΕΕ], η οποία βέβαια συχνά έχει υψηλό ανθρώπινο κόστος, ενώ παραβλέπονται οι ευρύτεροι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες της μετανάστευσης», σχολίασε η Hanne Beirens, διευθύντρια Ευρώπης του Ινστιτούτου Μεταναστευτικής Πολιτικής.

Η Ελλάδα προγραμματίζεται να αναπαράγει το μοντέλο του Έβρου και στα βόρεια σύνορά της με τη Βόρεια Μακεδονία και την Αλβανία, μέσω ενός έργου που χρηματοδοτείται με 48 εκατ. ευρώ από το Ταμείο Μετανάστευσης και Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ και προβλέπει την εγκατάσταση αυτοματοποιημένων συστημάτων επιτήρησης.

Στόχος θα είναι να περιοριστεί η μετακίνησή μεταναστών προς τη Δυτική Ευρώπη μέσω της επονομαζόμενης βαλκανικής οδού. Χώρες προορισμού όπως η Γερμανία έχουν θέσει επανειλημμένα το ζήτημα αυτό δημόσια και σε ανώτατο επίπεδο.

Όμως η Ελλάδα παραδοσιακά καταβάλλει λιγότερο εντατικές προσπάθειες στα σημεία εξόδου, σχολίασαν γνωρίζοντες στους δημοσιογράφους, πολιτική γνωστή και καταγεγραμμένη.

Αποφυγή της Ελλάδας μέσω Βουλγαρίας 

Με τα χερσαία σύνορα Ελλάδας-Τουρκίας να γίνονται ολοένα και πιο αδιαπέραστα, πολλοί αιτούντες άσυλο επιλέγουν ένα εναλλακτικό σημείο εισόδου στην ΕΕ: τη Βουλγαρία. Ενώ και στη Βουλγαρία καταγράφονται συστηματικά παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα σύνορά της με την Τουρκία θεωρούνται «ευκολότερα» από της Ελλάδας. 

Οι αιτήσεις ασύλου στη Βουλγαρία υπερδιπλασιάστηκαν μεταξύ 2021 και 2023. Έλληνες αξιωματούχοι θεωρούν ότι η τάση αυτή μπορεί να αποδοθεί εν μέρει στις ηπιότερες ποινές της Βουλγαρίας για διακίνηση σε σύγκριση με τη δρακόντεια ελληνική νομοθεσία, στη διαφθορά, καθώς και στο γεγονός ότι δίκτυα διακινητών ελέγχονται από ντόπιους, σε αντίθεση με την Ελλάδα.

Η πόλη Χάρμανλι, μόλις λίγα χιλιόμετρα από τα τουρκικά σύνορα, αποτυπώνει την τάση αυτή. Εκεί συναντάμε τον Hamid Khoshseiar, έναν Ιρανό πρόσφυγα, ο οποίος εργάζεται για τη Mission Wings, μια μικρή ΜΚΟ.

Είναι Αύγουστος, η ζέστη είναι αποπνικτική, και η Mission Wings έχει μόλις λάβει μέσω WhatsApp συντεταγμένες GPS από μια ομάδα αιτούντων άσυλο, που ανέφεραν ότι ήταν αφυδατωμένοι και χρειάζονταν επειγόντως ιατρική βοήθεια. Η οργάνωση διαβίβασε τις συντεταγμένες στην αστυνομία, ζητώντας να σταλεί ασθενοφόρο. 

«Κραυγές βοηθείας όπως αυτή είναι όλο και πιο συνηθισμένες», λέει ο Khoshseiar. 

Η Βουλγαρία κινείται επίσης προς λύσεις «έξυπνων συνόρων», εν μέρει υπό την πίεση της ΕΕ να ενισχύσει τα σύνορά της προκειμένου να γίνει πλήρως δεκτή στον χώρο Σένγκεν.

Drones και κάμερες έχουν αποκτηθεί από τη Σόφια με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, όμως η πλήρης αξιοποίησή τους εμφανίζει καθυστερήσεις, λέει η Hope Barker, Αγγλίδα ερευνήτρια, η οποία έχει μελετήσει την τεχνολογικοποίηση των τουρκοβουλγαρικών συνόρων.

Η Βουλγαρία εξασφάλισε τελικά την πολυπόθητη είσοδο στη ζώνη Σένγκεν τον Δεκέμβριο του 2024, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναμένει ότι η Σόφια και το Βουκουρέστι (η Ρουμανία έγινε επίσης δεκτή) θα συμβάλλουν στην «αντιμετώπιση των μεταναστευτικών προκλήσεων». 

Χορός εκατομμυρίων για τη θωράκιση του Αιγαίου 

Πίσω στην Ελλάδα, τα δυσκολότερα στη φύλαξη θαλάσσια σύνορα με την Τουρκία, όπου καταγράφηκαν το 2024 οι περισσότερες παράτυπες διελεύσεις στην ΕΕ, εξαρτώνται επίσης ολοένα και περισσότερο από την τεχνολογία για την αποτροπή της παράτυπης μετανάστευσης.

Όπως και στον Έβρο, οι ελληνικές αρχές χρησιμοποιούν ραντάρ και θερμικές κάμερες για να εντοπίζουν τα σκάφη πριν φύγουν από την Τουρκία. Όπως εξήγησε σε γραπτή απάντηση το Λιμενικό Σώμα (ΛΣ), μόλις εντοπιστούν ύποπτα σκάφη, οι ελληνικές αρχές κατά κανόνα ενημερώνουν τις αντίστοιχες τουρκικές, ζητώντας τους να τα εμποδίσουν να εισέλθουν στα ελληνικά χωρικά ύδατα.

Οι περισσότερες αφίξεις το 2024 καταγράφηκαν στα νησιά του Αιγαίου.

«Οι ελληνικές αρχές χρησιμοποιούν προηγμένα μέσα επιτήρησης για την παρακολούθηση της θαλάσσιας δραστηριότητας γύρω από τα ελληνικά χωρικά ύδατα [που] επιτρέπουν τον έγκαιρο εντοπισμό σκαφών, ιδίως εκείνων που είναι ύποπτα για συμμετοχή σε παράνομες δραστηριότητες όπως η εμπορία ανθρώπων ή η παράτυπη μετανάστευση» ανέφερε στην απάντησή του το ΛΣ.

Τα προηγμένα αυτά μέσα περιλαμβάνουν ραντάρ μεγάλης και μικρής εμβέλειας που μεταδίδουν δεδομένα σε πραγματικό χρόνο στα περιπολούντα σκάφη του ΛΣ, θερμικές κάμερες και οπτικές κάμερες υψηλής ανάλυσης που επιτρέπουν την παρακολούθηση και τον εντοπισμό σκαφών 24 ώρες το 24ωρο, καθώς και μη επανδρωμένα αεροσκάφη (UAV) και drones εξοπλισμένα με κάμερες υψηλής ευκρίνειας και συστήματα εντοπισμού, τα οποία παρέχουν εναέρια επιτήρηση, ιδίως σε δυσπρόσιτες περιοχές και στην ανοικτή θάλασσα.

Ωστόσο η τεχνολογία στα θαλάσσια σύνορα εξακολουθεί να παίζει συγκριτικά μικρό ρόλο, σύμφωνα με ανώτερο κυβερνητικό αξιωματούχο με άμεση γνώση του θέματος. Στόχος είναι αυτό να αλλάξει σύντομα. «Σχεδιάζουμε να αναβαθμίσουμε τις δυνατότητές μας με νέα συστήματα και εξοπλισμό που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ». 

Περισσότερα από 25 εκατ. ευρώ προορίζονται από το ΛΣ και την ΕΛΑΣ για τεχνολογίες επιτήρησης, συμπεριλαμβανομένων θερμικών καμερών και ανιχνευτών καρδιακών παλμών, ενώ 35,4 εκατ. ευρώ προορίζονται για συστήματα ηλεκτρονικής επιτήρησης των συνόρων. Οι επενδύσεις περιλαμβάνουν επίσης μη επανδρωμένα ελικόπτερα, SUV εξοπλισμένα με θερμικές κάμερες και εργαλεία θαλάσσιας επιτήρησης.

Το ελληνικό υπουργείο Άμυνας έχει επίσης προβλέψει 21 εκατ. ευρώ για την προμήθεια συστημάτων επιτήρησης των θαλάσσιων συνόρων, εκ των οποίων 4 εκατ. ευρώ για την αγορά drones.

Με τις νόμιμες οδούς ασύλου περιορισμένες, οι μετανάστες στρέφονται όλο και περισσότερο σε διακινητές που χρησιμοποιούν ταχύπλοα και καταφεύγουν σε επικίνδυνους ελιγμούς για να αποφύγουν τη σύλληψη, που μπορεί να καταλήξουν σε τραγωδίες. Ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης έχει καταγράψει 173 νεκρούς και αγνοούμενους μετανάστες στην Ανατολική Μεσόγειο το 2024, συμπεριλαμβανομένων 27 παιδιών.

Όσοι παρ’ όλα αυτά καταφέρνουν να φτάσουν στα ελληνικά νησιά, συχνά συναντούν ένα άλλο είδος συνοριακής τεχνολογίας: εξελιγμένα συστήματα επιτήρησης. 

Μάτια παντού 

Όταν εκατοντάδες αιτούντες άσυλο στη δομή της Σάμου συγκεντρώθηκαν για να διαμαρτυρηθούν για την απάντηση του Ισραήλ στην επίθεση της Χαμάς τον Οκτώβριο του 2024, οι ελληνικές αρχές αντέδρασαν αποφασιστικά.

Σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες, πέταξαν αμέσως ένα drone πάνω από τους διαδηλωτές, το οποίο κατέγραφε σε πραγματικό χρόνο εικόνα που αναμεταδιδόταν και στην Αθήνα. Σχεδόν αμέσως, οι πύλες που χώριζαν τα διάφορα τμήματα του χρηματοδοτούμενου από την ΕΕ καμπ σφραγίστηκαν, και πέντε αιτούντες άσυλο συνελήφθησαν.

«Οι κάμερες διαθέτουν έναν αλγόριθμο τεχνητής νοημοσύνης που τους επιτρέπει να εστιάζουν όπου υπάρχει αναταραχή, στέλνοντας ειδοποιήσεις τόσο στο υπουργείο Μετανάστευσης όσο και στον κόμβο καμερών της δομής», εξήγησε αρμόδιος.

Τα μέσα ασφαλείας, τα drones και τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης έχουν προβληθεί ως καινοτόμα και βασικά χαρακτηριστικά της κλειστής δομής στη Σάμο, η οποία είναι περιφραγμένη με συρματόπλεγμα, και εξοπλισμένη με βιομετρικούς σαρωτές και πανταχού παρούσες κάμερες. 

Στον καταυλισμό της Σάμου, κάμερες ακολουθούν κάθε κίνηση των αιτούντων άσυλο.

Αυτά τα συστήματα μπορούν να παρακολουθούν τις κινήσεις, να αναγνωρίζουν τα άτομα, και να κλειδώνουν τμήματα της δομής με ελάχιστη ανθρώπινη παρέμβαση. «Η δομή έχει σχεδιαστεί για να προστατεύει αυτούς που βρίσκονται έξω, όχι αυτούς που βρίσκονται μέσα», δήλωσε πρόσωπο με τακτική παρουσία στη δομή.

Έλληνες αρμόδιοι αμφισβήτησαν αυτή την οπτική. 

«Η προστασία [της ιδιωτικότητας] είναι σημαντική, αλλά η ασφάλεια είναι επίσης ένα σοβαρό ζήτημα. Οι δομές δέχονται άδικη κριτική και παρέχουν ασφάλεια. Δεν υπάρχει πλέον βία» αντέτεινε ανώτερος αξιωματούχος με άμεση γνώση, αντιπαραβάλλοντας τη νέα δομή στη Σάμο με την «κατάσταση ανομίας» που επικρατούσε προηγουμένως .

Εντούτοις, πηγές με άμεση γνώση της διαδικασίας ασύλου ανέφεραν ότι τα δεδομένα που συλλέγονται θα μπορούσαν να επηρεάσουν ακόμα και τις αποφάσεις για το άσυλο, με τις συμπεριφορές που επισημαίνονται από τα συστήματα παρακολούθησης να χρησιμοποιούνται ως λόγοι απόρριψης.

Οι χεριστές των υποθέσεων ασύλου είναι ανεξάρτητοι σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία, αλλά περιοδικά λαμβάνουν «κατευθυντήριες γραμμές» από τα κεντρικά, ανέφεραν οι ίδιες πηγές. 

Υπερίων και Κένταυρος: δύο αμφιλεγόμενα συστήματα

Η δομή της Σάμου διαθέτει δύο εμβληματικά συστήματα επιτήρησης, τα οποία προορίζονται να αποτελέσουν πρότυπα για παρόμοιες δομές σε όλη την Ελλάδα.

Το Υπερίων ελέγχει την είσοδο και την έξοδο, απαιτώντας από τους αιτούντες άσυλο να επιδεικνύουν ηλεκτρονικές κάρτες με βιομετρικά δεδομένα, που διαβάζονται από συσκευές ραδιοσυχνοτήτων (RFID), καθώς και στην ταυτοποίηση των δακτυλικών τους αποτυπωμάτων για να εισέλθουν. Το Κένταυρος χειρίζεται την ηλεκτρονική και φυσική ασφάλεια εντός και πέριξ των εγκαταστάσεων, χρησιμοποιώντας κάμερες ανάλυσης κίνησης και drones που διαχειρίζεται το υπουργείο Μετανάστευσης.

Και τα δύο συστήματα έχουν δεχθεί κριτική. Τον Απρίλιο του 2024, η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ) επέβαλε πρόστιμο ρεκόρ ύψους 175.000 ευρώ στο Υπουργείο Μετανάστευσης για «σοβαρές παραλείψεις» όσον αφορά τη συμμόρφωση με διατάξεις του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων (ΓΚΠΔ).

Ο Χρήστος Καλλονιάτης, καθηγητής του Τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, και μέλος του διοικητικού συμβουλίου της ΑΠΔΠΧ, δήλωσε ότι το υπουργείο έχει απαντήσει στις παρατηρήσεις της Αρχής και οι απαντήσεις αυτές βρίσκονται υπό εξέταση. 

Ο κ. Καλλονιάτης προειδοποίησε ότι κάθε σύστημα είναι επιρρεπές στη μεροληψία και εναπόκειται στον ανθρώπινο παράγοντα να εξαλείψει αυτόν τον κίνδυνο. «Μεροληψία υφίσταται όταν οι άνθρωποι που διαχειρίζονται αυτά τα συστήματα εξαρτώνται μόνο από αυτά, αντί να τα χρησιμοποιούν ως εργαλεία που τους βοηθούν να λάβουν αποφάσεις».

Πρόσθεσε ότι η πρόληψη και η αντιμετώπιση της βίας είναι ευπρόσδεκτες, αλλά αποτελεί πρόβλημα εάν οι αιτούντες άσυλο, οι οποίοι βρίσκονται σε κατάσταση σαφούς ανισορροπίας ισχύος, δεν ενημερώνονται επαρκώς για τα δικαιώματά τους, για το τι συμβαίνει με τα δεδομένα τους, ποιος έχει πρόσβαση σε αυτά και γιατί, και δεν δίνουν την ενημερωμένη συγκατάθεσή τους.   

Διάτρητα προσωπικά δεδομένα 

Τα ζητήματα που προβληματίζουν τον κ. Καλλονιάτη αποτελούν ήδη πραγματικότητα. Τα κινητά τηλέφωνα των μεταναστών συχνά κατάσχονται, με τις αρχές να λαμβάνουν τους κωδικούς πρόσβασης και να εξάγουν προσωπικά δεδομένα. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιούν εξειδικευμένο λογισμικό, ενώ σε άλλες απλώς φωτογραφίζουν όσα εμφανίζονται στις οθόνες των ξεκλείδωτων κινητών.

Η ΕΛΑΣ δεν ανταποκρίθηκε στα ερωτήματα που τέθηκαν στο πλαίσιο της έρευνας. Το Λιμενικό Σώμα απάντησε ότι πράγματι προχωρά σε κατασχέσεις κινητών των μεταναστών, όμως τα στελέχη του ακολουθούν «αυστηρές νομικές διαδικασίες» υπό δικαστική εποπτεία και μόνο στο πλαίσιο ευρύτερων ποινικών ερευνών, π.χ. σε υποθέσεις εμπορίας ανθρώπων ή διακίνησης μεταναστών. 

«Τα κινητά μπορεί να περιέχουν κρίσιμα αποδεικτικά στοιχεία, όπως αρχεία επικοινωνίας, δεδομένα GPS ή πληροφορίες επικοινωνίας, που μπορεί να βοηθήσουν τις αρχές να εντοπίσουν και να εξαρθρώσουν δίκτυα διακίνησης».

Ωστόσο, αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Τρεις νεαροί Σύροι αιτούντες άσυλο στη Σάμο μάς είπαν ότι τα δικά τους κινητά, καθώς και όλων των γνωστών τους, είχαν κατασχεθεί από τις αρχές και τους επιστράφηκαν αργότερα δίχως εξηγήσεις. Δεν τους εξηγήθηκε ποτέ γιατί είχαν κατασχεθεί ούτε υπέγραψαν κάποιο έντυπο συναίνεσης.

«Κράτησαν το δικό μου για μια εβδομάδα, αφού μου ζήτησαν να το ξεκλειδώσω. Σε άλλους ζήτησαν να γράψουν τους κωδικούς τους μαζί με το μοντέλο του τηλεφώνου», δήλωσε ένας εξ αυτών.

Πηγές στα σώματα ασφαλείας με γνώση αυτών των πρακτικών επιβεβαίωσαν ότι οι κατασχέσεις γίνονται συχνά χωρίς να ακολουθείται η προβλεπόμενη διαδικασία. Και παρότι τα δεδομένα που εξάγονται πράγματι μπορεί να είναι χρήσιμα σε ποινικές διαδικασίες, περιλαμβάνονται επίσης σε εκθέσεις αξιολόγησης κινδύνου και άλλες αναφορές των εγχώριων, ευρωπαϊκών και διεθνών υπηρεσιών ασφαλείας. 

Εξετάσαμε τρεις τέτοιες εκθέσεις που βασίζονται σε εξαχθέντα δεδομένα τηλεφώνων. Η μία, η οποία συντάχθηκε από τον Frontex, περιλάμβανε πληροφορίες και φωτογραφίες από κοινωνικά δίκτυα, όπως επίσης μηνύματα που βρέθηκαν στα τηλέφωνα μεταναστών, για τη χαρτογράφηση δικτύων διακίνησης.

Μια δεύτερη έκθεση, της Ελληνικής Αστυνομίας, περιλάμβανε δεδομένα γεωγραφικού εντοπισμού, μηνύματα με διακινητές, και φωτογραφίες εισιτηρίων και δρομολογίων. Η τρίτη ανέφερε ότι οι μετανάστες είχαν δώσει τους κωδικούς τους «εθελοντικά».

Έλληνες αξιωματικοί παραδέχθηκαν ότι ενίοτε αποκτούν πρόσβαση ακόμη και σε ιδιωτικές φωτογραφίες και άλλα προσωπικά δεδομένα, ακόμα κι αν οι μετανάστες τα έχουν διαγράψει από τις συσκευές τους, καθώς αυτά ενίοτε παραμένουν προσβάσιμα από το cloud.

Αν και ένας εξ αυτών δήλωσε ότι οι αρχές δεν ενδιαφέρονται για ιδιωτικές στιγμές, αυτή η αδιαφορία για την ιδιωτικότητα των μεταναστών είναι πρόδηλα αναντίστοιχη με την ευαισθησία των Ευρωπαίων στο ζήτημα της προστασίας των δικών τους προσωπικών δεδομένων.

Πηγές ανέφεραν επίσης ότι υπάρχει ανεπίσημη ανταλλαγή πληροφοριών με χώρες εκτός ΕΕ σχετικά με τους μετανάστες, παρακάμπτοντας τον ΓΚΠΔ της ΕΕ, που διαφημίζεται ως ο αυστηρότερος νόμος για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και την ασφάλεια στον κόσμο, και άλλους νομικούς περιορισμούς. 

Αυτό γίνεται μέσω ανεπίσημων διαύλων μεταξύ εκπροσώπων των αρχών, που θέλουν να επιταχύνουν την ανταλλαγή πληροφοριών, η οποία είναι πολύ χρονοβόρα όταν ακολουθείται η προβλεπόμενη διαδικασία. 

Γερμανία: θεσμοθετημένη παρεμβατικότητα  

Στη Γερμανία, η εξαγωγή πληροφοριών από τα κινητά τηλέφωνα και η χρήση αμφιλεγόμενης τεχνολογίας τεχνητής νοημοσύνης αποτελούν θεσμοθετημένο κομμάτι της διαδικασίας ασύλου.

Ο οργανισμός που είναι αρμόδιος για την επεξεργασία των αιτήσεων για διεθνή προστασία είναι το Ομοσπονδιακό Γραφείο Μετανάστευσης και Προσφύγων (BAMF). Έλληνες κυβερνητικοί αξιωματούχοι και στελέχη της δημόσιας διοίκησης περιέγραψαν την BAMF ως μία από τις πιο τεχνολογικά προηγμένες υπηρεσίες ασύλου στην Ευρώπη.

Η ίδια η BAMF επαίρεται στον ιστότοπό της ότι είναι «πρωτοπόρος στην ψηφιοποίηση της διαδικασίας ασύλου» και ότι κάνει εκτεταμένη χρήση «καινοτόμων τεχνολογιών». 

Ο οργανισμός χρησιμοποιεί ουκ ολίγα τέτοια συστήματα, εκ των οποίων ξεχωρίζουν τέσσερα:

  • αυτοματοποιημένη αναγνώριση διαλέκτων, 
  • εξέταση των αιτήσεων ασύλου με τη βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης, 
  • λογισμικό μεταγραφής αραβικών ονομάτων,
  • και εκτεταμένη συλλογή δεδομένων από κινητά τηλέφωνα. 

Η BAMF χρησιμοποιεί τα συστήματα αυτά «αποκλειστικά για την υποστήριξη της διαδικασίας ασύλου», ενώ οι αποφάσεις επί των αιτήσεων ασύλου «θα συνεχίσουν να λαμβάνονται αποκλειστικά από άτομα που έχουν εκπαιδευτεί ειδικά για τα καθήκοντα αυτά», απάντησε η υπηρεσία σε σχετικό ερώτημα.

Και τα τέσσερα συστήματα, όμως, έχουν δεχθεί έντονη κριτική για τον αντίκτυπό τους στα θεμελιώδη δικαιώματα και την ιδιωτική ζωή των αιτούντων άσυλο, τη χαμηλή αποτελεσματικότητα, το υψηλό κόστος ή συνδυασμό αυτών των προβλημάτων. 

Ο Stephan Scheel, καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Leuphana Lüneburg, ο οποίος έχει ερευνήσει τις τεχνολογίες που χρησιμοποιεί η BAMF, δήλωσε ότι το σύστημα εξαγωγής δεδομένων από κινητά τηλέφωνα είναι το πιο προβληματικό από τα συστήματα που χρησιμοποιεί η υπηρεσία.

Παρότι οι αιτούντες άσυλο έχουν θεωρητικά το δικαίωμα να αρνηθούν την εξαγωγή των δεδομένων από τα κινητά τους, τυχόν άρνηση μπορεί να επιφέρει τον τερματισμό της διαδικασίας ασύλου, σύμφωνα με έγγραφα που είναι υποχρεωμένοι να υπογράψουν οι αιτούντες άσυλο. 

Η BAMF αποκτά έτσι πρόσβαση σε τεράστιους όγκους προσωπικών δεδομένων, συμπεριλαμβανομένων αρχείων καταγραφής κλήσεων, μηνυμάτων, φωτογραφιών, μεταδεδομένων, επαφών, αλλά και κωδικών πρόσβασης που είναι αποθηκευμένοι σε προγράμματα περιήγησης και λογαριασμούς μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ακόμα και ανηλίκων.

Αυτός ο θησαυρός δεδομένων αναλύεται από αυτοματοποιημένα συστήματα και χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων για την αξιολόγηση των αιτημάτων και της αξιοπιστίας των αιτούντων άσυλο.

Παρά το γεγονός ότι η πρακτική κηρύχθηκε παράνομη από ομοσπονδιακό δικαστήριο της Γερμανίας στις αρχές του 2023 αν δεν έχουν χρησιμοποιηθεί προηγουμένως λιγότερο παρεμβατικές μέθοδοι ταυτοποίησης, η BAMF εξακολουθεί να παρακάμπτει την απόφαση.

Το σύστημα βρίθει επίσης από δυσλειτουργίες: τα δεδομένα είναι συχνά ανεπαρκή, οι παλαιότερες συσκευές δεν είναι συμβατές με το λογισμικό, ενώ κινητά με πολλούς προηγούμενους ιδιοκτήτες μπορεί να δώσουν αντιφατικά αποτελέσματα. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, το σύστημα απέτυχε να παρέχει αξιοποιήσιμα αποτελέσματα στο 73% των υποθέσεων στις οποίες χρησιμοποιήθηκε.

Ένα άλλο αμφιλεγόμενο εργαλείο στο οπλοστάσιο της BAMF είναι το σύστημα αναγνώρισης διαλέκτων DIAS, που θεωρητικά μπορεί να αποφανθεί για το κατά πόσον οι αιτούντες άσυλο προέρχονται όντως από τις περιοχές που ισχυρίζονται. Το εργαλείο αυτό έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον και άλλων χωρών, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας.

«Είναι ένα εργαλείο που θα θέλαμε να έχουμε […]» δήλωσε ανώτερος αξιωματούχος με άμεση γνώση του συστήματος ασύλου της χώρας, σχολιάζοντας τη χρόνια έλλειψη μεταφραστών και διερμηνέων στο ελληνικό σύστημα.

Το τρίτο εργαλείο που χρησιμοποιείται από τη BAMF είναι ένα σύστημα αξιολόγησης αιτήσεων ασύλου με τη βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης (ASS), το οποίο αναλύει τα πρακτικά των συνεντεύξεων των αιτούντων άσυλο και σημαίνει συναγερμό όταν εντοπίζει ζητήματα ασφαλείας. Σε αυτή την περίπτωση, μπορεί να ακολουθήσει η εμπλοκή των αρχών και να απορριφθεί η αίτηση ασύλου

Ένα τέταρτο σύστημα μετατρέπει αυτόματα τα αραβικά ονόματα σε λατινική γραφή για την τυποποίηση της ορθογραφίας και την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την περιοχή προέλευσης του αιτούντος άσυλο και τον εντοπισμό ψευδών δηλώσεων. Το σύστημα χρησιμοποιείται όταν οι αιτούντες δεν διαθέτουν επίσημα έγγραφα ταυτοποίησης με λατινική γραφή. Ούτε το λογισμικό αυτό είναι αλάνθαστο: προτείνει τρεις έως τέσσερις πιθανές προελεύσεις ονομάτων, και το πρώτο εξάμηνο του 2023 σχεδόν τα μισά αποτελέσματα που έδωσε ήταν αναξιόπιστα. 

Κρυμμένοι σε οχυρά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου

Η Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο συνεργάζονται εδώ και χρόνια σε στρατηγικές αποτροπής της μετανάστευσης, καθώς μοιράζονται την πρόκληση της αποτροπής της διέλευσης σκαφών – στο Αιγαίο και τη Μάγχη αντίστοιχα.

Το 2024, περισσότεροι από 33.000 άνθρωποι διέσχισαν με μικρές βάρκες τη Μάγχη, στην πιο θανατηφόρα χρονιά ποτέ, με 82 ανθρώπους να έχουν καταγραφεί ως αγνοούμενοι από τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης.

Είναι τέλη Ιουλίου, και σε ένα ήσυχο πάρκο στο Καλαί πραγματοποιείται ένα συγκινητικό μνημόσυνο για την Dina Al Shammari. Η 21χρονη νεαρή γυναίκα συνθλίφθηκε σε ένα υπερφορτωμένο φουσκωτό που είχε αποπλεύσει από τη γαλλική πόλη που αποτελεί το κύριο σημείο αναχώρησης των μικρών βαρκών που διασχίζουν τη Μάγχη. Παριστάμενοι προσέθεσαν το όνομά της σε ένα μακρύ ρολό από χαρτί με τα ονόματα των θυμάτων, το οποίο ξετυλίχθηκε στο χορτάρι.

Το ρολό με τα ονόματα όσων έχασαν τη ζωη τους στη Μάγχη καλύπτει αρκετά μέτρα.

Ο θάνατος της Al Shammari συνέβη παρά τα χρήματα που έχει επενδύσει η βρετανική κυβέρνηση σε μέτρα αποτροπής. Τον Νοέμβριο, ο νεοεκλεγείς πρωθυπουργός Keir Starmer ανακοίνωσε επιπλέον χρηματοδότηση 75 εκατ. λιρών για την ασφάλεια των συνόρων, ανεβάζοντας τη συνολική χρηματοδότηση της νεοσύστατης Διοίκησης Ασφάλειας Συνόρων στα 150 εκατ. λίρες για τα επόμενα δύο χρόνια.

Η Downing Street εξήρε την τεχνολογία ως θεμέλιο λίθο στην προσπάθεια «διερεύνησης και εξάρθρωσης των δικτύων διακίνησης». Σε γραπτή απάντησή του στο πλαίσιο της έρευνας, εκπρόσωπος του υπουργείου Εσωτερικών της Βρετανίας χαρακτήρισε τις διελεύσεις από τη Μάγχη ως «θανάσιμα επικίνδυνες και εντελώς περιττές».

Πολλές εταιρείες έχουν επωφεληθεί από αυτήν την τάση, συμπεριλαμβανομένης της Anduril Industries, μιας αμερικανικής εταιρείας αμυντικής τεχνολογίας της οποίας ηγείται δεδηλωμένος υποστηρικτής του Donald Trump και είναι γνωστή για τους αυτόνομους πύργους παρατήρησης που έχει εγκαταστήσει κατά μήκος των συνόρων ΗΠΑ-Μεξικού. Η Anduril έχει πουλήσει στην βρετανική κυβέρνηση αντίστοιχους πύργους, που μπορούν να εντοπίσουν σκάφη έως και 20 χιλιόμετρα από τις ακτές.

Ομάδες ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη βόρεια Γαλλία αναφέρουν ότι όλα αυτά τα συστήματα επιτήρησης δεν αποτρέπουν ούτε τις διελεύσεις ούτε τους θανάτους. Αντίθετα, συχνά λειτουργούν ως παθητικοί παρατηρητές πνιγμών των ανθρώπων που επιχειρούν το επικίνδυνο πέρασμα.

Στη Βρετανία, τα drones έχουν χρησιμοποιηθεί και για την υποστήριξη διώξεων ανθρώπων που οδηγούν τις φουσκωτές βάρκες, ενώ σύμφωνα με πληροφορίες, η νέα κυβέρνηση στο Λονδίνο θα συνεχίσει την ίδια τακτική.

Στις παραλίες της βόρειας Γαλλίας, οι μετανάστες αναγνωρίζουν αμέσως τον ήχο των drones και για να τα αποφύγουν κρύβονται σε εγκαταλελειμμένα οχυρά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. 

Ο Faheem*, ένας 42χρονος Σουδανός που έχει σπουδάσει οικονομικά, περιέγραψε την εμπειρία του από τα drones κατά τη διάρκεια μιας πρόσφατης προσπάθειάς του να διασχίσει τη Μάγχη.

«Είναι πάντα εκεί», είπε. «Μπορείς να τα ακούσεις και να δεις τη λάμψη».

Άλλοι, όπως ο Mustafa*, ένας νεαρός Σουδανός που κατοικεί σε μια σκηνή, δεν πτοούνται ούτε από drone ούτε από τις συχνές εκτοξεύσεις δακρυγόνων από τη γαλλική αστυνομία. 

Για πολλούς, η επιστροφή στις ρημαγμένες πατρίδες τους δεν αποτελεί επιλογή. Και κανένα μέσο -όσο προηγμένο κι αν είναι- δεν μπορεί να τους αποτρέψει.

«Υπάρχει μήπως εναλλακτική;», ρωτάει ο Μουσταφά. «Στο Σουδάν, ο πόλεμος είναι παντού».*Τα ονόματα των μεταναστών έχουν αλλάξει

Η έρευνα αυτή υποστηρίχθηκε από χρηματοδοτήσεις των Investigative Journalism for Europe Fund, Journalismfund Europe και Netzwerk Recherche.

More to read

Στήριξε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία!

Η ερευνητική δημοσιογραφία απαιτεί χρόνο και πόρους που δεν διαθέτουμε πάντα. Για να μπορέσουμε να συνεχίσουμε να ελέγχουμε την εξουσία και να ασκούμε πίεση, χρειαζόμαστε τη βοήθειά σας.