Τα «Ελευσίνια Μυστήρια» της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας

Μόλις 13 μήνες πριν την επίσημη έναρξη της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 2021, ο θεσμός βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή. Οι ενδείξεις δεν είναι με το μέρος των διοργανωτών, που σε έναν κυκεώνα εσωτερικών συγκρούσεων και εξωτερικών εμποδίων άφησαν τρία χρόνια να περάσουν χωρίς καμία ουσιαστική προετοιμασία.

Ωστόσο, η περίπτωση της Ελευσίνας, μπορεί -άθελά της- να συνοψίσει με ακρίβεια μερικά από τα σημαντικότερα ζητήματα της πολιτιστικής παραγωγής στη χώρα μας. Στην πορεία υλοποίησης του προγράμματος αντανακλώνται όλες οι παθογένειες του κεντρικού πολιτικού συστήματος, της τοπικής αυτοδιοίκησης και της στάσης της πολιτείας απέναντι στον πολιτισμό.

Στον αγώνα δρόμου που πραγματοποιείται για να διασωθεί ο θεσμός, οι ανακατατάξεις είναι συνεχείς. Στις 22 Νοεμβρίου, η Μαρία Παναγίδου, που έχει διατελέσει διευθύντρια της Art Athina, ορίστηκε νέα Διευθύνουσα Σύμβουλος της δημοτικής ΑΕ «Ελευσίνα ΠΠΕ 2021» με απόφαση της Γενικής Συνέλευση, σε αντικατάσταση της Μαρίας Φιλιππή.

Η ιστορία όμως ξεκινά τον Νοέμβριο του 2016 όταν η Ελευσίνα έλαβε τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας για το 2021. Το πρόγραμμα έχει προϋπολογισμό 24 εκατ. ευρώ και χρηματοδοτείται από τον δήμο Ελευσίνας (7.5 εκατ.), την Περιφέρεια Αττικής (7.5 εκατ.), το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – ΥπΠΟΑ (3 εκατ.), και άλλα χορηγικά σχήματα (6 εκατ). Το αντίκρισμα του προϋπολογισμού είναι όμως τώρα το επίμαχο.

Η χαμένη ευκαιρία της Ελευσίνας για νέα ταυτότητα

Η Ελευσίνα κινδυνεύει από Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης (ΠΠΕ), να υποβαθμιστεί σε τόπο διεξαγωγής ενός πρόχειρου καλλιτεχνικού φεστιβάλ. Κι αυτό καμία σχέση δεν έχει με την ουσία του θεσμού, ο οποίος βρίσκεται στον αντίποδα της φεστιβαλικής λογικής, όπου συνήθως οι δράσεις δεν αφήνουν κανένα αποτύπωμα στον τόπο μετά τη λήξη τους.

Αντιθέτως, ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας έχει αναπτυξιακό χαρακτήρα και σύμφωνα με έρευνες, προηγούμενες Πολιτιστικές Πρωτεύουσες στην Ευρώπη γνώρισαν πολλαπλά οφέλη, [simple_tooltip content=’Για παράδειγμα, σύμφωνα με στοιχεία της Κομισιόν, η Μασσαλία ΠΠΕ 2013 δέχθηκε 11 εκατομμύρια επισκέπτες, αριθμός ρεκόρ για την πόλη, ενώ οι 7.700 δράσεις στο Λινζ της Αυστρίας το 2009 συνέβαλαν στο τοπικό ΑΕΠ 8,4 εκατ. ευρώ’]ενισχύοντας τον τουρισμό τους και αυξάνοντας το ΑΕΠ[/simple_tooltip] τους 4,5% κατά μέσο όρο.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση ορίζει ως σκοπό του θεσμού τη μεταμόρφωση της ταυτότητας της πόλης και της πολιτιστικής παραγωγής της. Η Ελευσίνα διψάει να αλλάξει το άφηγημά της, ολοκληρωτικά. Άλλωστε, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο πολιτισμός έχει υπάρξει το όχημα για την αναγέννηση βιομηχανικών πόλεων, όπως στις περιπτώσεις του Μπιλμπάο και της Γλασκώβης.

Η ταυτότητα της Ελευσίνας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καλλιτεχνικά. Σύγχρονα ερωτήματα σχετικά με τη σχέση της εργατικής τάξης με τον πολιτισμό, τα πολιτιστικά δικαιώματα, τις μετα-βιομηχανικές πόλεις θίγονται στον φάκελο της πρότασης, που κατάφερε να δώσει το χρίσμα της ΠΠΕ στην πόλη. Ωστόσο, σύμφωνα με τους πρωταγωνιστές, το φιλόδοξο καλλιτεχνικό σχέδιο πνίγεται τώρα σε έναν κυκεώνα γραφειοκρατίας, κωλυσιεργίας, νομικών αγκυλώσεων και πισώπλατων «μαχαιρωμάτων».

Σαθρά θεμέλια

Ο διαγωνισμός διαρθρώθηκε σε δύο στάδια: στη φάση της προ-επιλογής και σε εκείνη της τελικής επιλογής από ανεξάρτητη επιτροπή εμπειρογνωμόνων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η ιστορία ξεκινάει από τη στιγμή που η Ελευσίνα λαμβάνει πλέον το χρίσμα. Το επόμενο βήμα ήταν να δημιουργηθεί μια Δημοτική Ανώνυμη Εταιρεία, η οποία θα αναλάμβανε την υλοποίηση του θεσμού. Η εταιρεία αυτή συστάθηκε, σχεδόν έναν χρόνο αφότου η Ελευσίνα πήρε τον τίτλο. Πολύτιμος χρόνος χάθηκε, ήδη, από την αρχή.

Καλλιτεχνική Διευθύντρια ορίστηκε η θεατρολόγος και πολιτιστική διαχειρίστρια, Κέλλυ Διαπούλη, που είχε καταρτίσει μεγάλο μέρος του φακέλου υποψηφιότητας. Ο ανοιχτός διαγωνισμός για τον Διευθύνοντα Σύμβουλο πραγματοποιήθηκε, σε συνεργασία με την εταιρεία επιλογής προσωπικού, Deloitte. Η ειδική σε θέματα στρατηγικής και επικοινωνίας, Μαρία Φιλιππή, αναλαμβάνει τον ρόλο της C.E.O. μιας δυσλειτουργικής «εκ γενετής» εταιρείας, το καθεστώς της οποίας – ανώνυμη δημοτική εταιρεία με μοναδικό μέτοχο τον Δήμο – εμπεριέχει νομικές αγκυλώσεις. «Μια σειρά από τροπολογίες κατατέθηκαν στη Βουλή για να μην είναι το καθεστώς της εταιρείας τόσο ανελαστικό, όσο προβλεπόταν να είναι», δηλώνει στο Solomon MAG, η τέως υπουργός Πολιτισμού, Μυρσίνη Ζορμπά.

Πολιτισμός στο έλεος πολιτικών σκοπιμοτήτων

Ανάμεσα στους εμπλεκόμενους φορείς, Δήμο, Περιφέρεια, ΥπΠΟΑ, τα στελέχη της εταιρείας και το Διοικητικό Συμβούλιο, σύμφωνα με πληροφορίες εκ των έσω, δεν έλειπαν οι προσπάθειες υπονόμευσης, οι εκβιασμοί και οι κρυφές ατζέντες. Άτομα, στα οποία είχαν υποσχεθεί το πόστο του Γενικού Διευθυντή, θέση που υπήρξε η σκέψη να δημιουργηθεί για να συγκεραστούν οι διαφωνίες ανάμεσα στη Διαπούλη και τη Φιλιππή, στη συνέχεια έβαζαν εμπόδια στη λειτουργία του Δ.Σ. Ορισμένοι τοπικοί παράγοντες έπαιρναν αποφάσεις με γνώμονα τη διεύρυνση της πολιτικής τους επιρροής, χωρίς ποτέ να καταλάβουν, σύμφωνα με μερίδα των εμπλεκομένων, τι σημαίνει Πολιτιστική Πρωτεύουσα. Όπως είναι φυσικό, ο θεσμός υπέφερε.

Ο πρώην αντιδήμαρχος Πολιτισμού της Ελευσίνας και αντιπρόεδρος του πρώτου Δ.Σ. της εταιρείας, Γαβρίλος Καμπάνης λέει στο Solomon MAG ότι «δόθηκαν αναθέσεις σε άτομα που είχαν οικογενειακή σχέση με στελέχη του Δήμου ή σε άτομα με διευθυντική θέση στην ΠΠ, διαιωνίζοντας τις πελατειακές σχέσεις, την οικογενειοκρατία και το έλλειμμα συμμετοχικών διαδικασιών».

Η πολιτιστική παραγωγή γίνεται, έτσι, έρμαιο συμφερόντων, ένα ευτελές προϊόν στο παζάρι της πολιτικής επιρροής. Οι τοπικοί παράγοντες συχνά θέλουν να έχουν τον έλεγχο σημαντικών καλλιτεχνικών γεγονότων. Κατευθύνουν επιτροπές πολιτών και πλαισιώνονται από γραφειοκράτες γραμματείς που ουδεμία σχέση έχουν με την καλλιτεχνική παραγωγή. Η χάραξη διαχωριστικής γραμμής ανάμεσα στους επαγγελματίες της πολιτικής, της πολιτιστικής διαχείρισης και τους καλλιτέχνες είναι, φαίνεται, προϋπόθεση, όχι μόνο για την επιτυχημένη υλοποίηση του θεσμού της ΠΠΕ, αλλά και την ύπαρξη σοβαρής καλλιτεχνικής παραγωγής.

Καλλιτεχνικές συμβάσεις με όρους εργολάβου

Η προβληματική αντίληψη απέναντι στον πολιτισμό αντανακλάται στο καθεστώς υπογραφής συμβάσεων με τους καλλιτέχνες που «τρέχουν» τα διάφορα πρότζεκτ, στο πλαίσιο της ΠΠΕ. Ο Αλέξανδρος Μιστριώτης, καλλιτέχνης των παραστατικών τεχνών, εξομολογείται στο Solomon MAG ότι η εμπλοκή του με τον θεσμό «ήταν μια μικρή τραγωδία». Υπογραμμίζει δε, την έλλειψη κατάλληλου νομικού πλαισίου για τις καλλιτεχνικές συμβάσεις. «Ζητούσαν να βάλω προκαταβολή το 5% του προϋπολογισμού του project μου, κάτι το οποίο ήταν απαγορευτικό. Δικά μου έργα ματαιώθηκαν και όλα τα καλλιτεχνικά project αργούσαν να ξεκινήσουν. Οι καλλιτέχνες υπέγραφαν συμβάσεις με όρους εργολάβου». Δηλώνει ανακουφισμένος που δεν μπήκε στη διαδικασία να φτιάξει εταιρεία προκειμένου να μπορέσει να πληρωθεί, αφού όπως λέει, «λόγω των πολιτικών παιχνιδιών, τώρα θα ήμουν χαμένος. Από το πουθενά, θα είχα βρεθεί με χρέη. Ήταν ανθρωποφαγία».

Ο Μιστριώτης αναφέρεται στην εγγυητική επιστολή καλής εκτέλεσης στις συμβάσεις με το Δημόσιο, σύμφωνα με την οποία ο ανάδοχος θα πρέπει να καταθέσει εξαρχής το 5% του προϋπολογισμού του έργου του. Αν και ο νόμος περί δημοσίων συμβάσεων προβλέπει την εξαίρεση των καλλιτεχνικών έργων (άρθρο 32 του Ν.4412) – το Φεστιβάλ Αθηνών, το Μέγαρο Μουσικής κ.ο.κ. λειτουργούν βάσει της εξαίρεσης – η διοίκηση της εταιρείας «Ελευσίνα ΠΠΕ 2021» δεν δεχόταν ότι αυτή η διάταξη αφορά την ΠΠ. Η Διαπούλη υποστηρίζει ότι σχεδόν κανένας καλλιτέχνης ούτε είχε τα χρήματα, ούτε δεχόταν κάτι τέτοιο, και ως εκ τούτου δεκάδες δράσεις ματαιώθηκαν, μέχρι το ζήτημα να λυθεί με τροπολογία τον Απρίλιο του 2019. Στη συνέχεια, οι διαφωνίες ανάμεσα στην απερχόμενη Διευθύνουσα Σύμβουλο, την Καλλιτεχνική Διευθύντρια και το Δ.Σ. μετατοπίστηκαν στον ίδιο τον ορισμό του καλλιτεχνικού έργου.

Η ολιγωρία του δήμου στο ζήτημα των υποδομών

Αυτή τη στιγμή, καμία από τις υποδομές που υπήρχε στον φάκελο της πρότασης, δεν είναι διαθέσιμη. «Δεν υπάρχουν οι χώροι, αφού όλοι είναι εκτός χρονοδιαγράμματος», τονίζει στο Solomon MAG ο νέος Δήμαρχος Ελευσίνας, Αργύρης Οικονόμου.

Οι υποδομές είναι στην αποκλειστική αρμοδιότητα του Δήμου και ο σχετικός προϋπολογισμός αγγίζει τα 23.4 εκατ. ευρώ (ο Δήμος θα συνδράμει με 5.6 εκατ.). Η έκθεση των εμπειρογνωμόνων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, μετά τη δεύτερη επίσημη αξιολόγηση τον Ιούνιο του 2019, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Η Επιτροπή θεωρεί τη γενική εικόνα της διοργάνωσης «ανησυχητική και φοβάται ότι η εταιρεία μπορεί να μην παραδώσει το έργο, σύμφωνα με τα υψηλά πρότυπα της ΠΠΕ». Σύμφωνα με την έκθεση, υπάρχουν σοβαρά προβλήματα στη δομή διοίκησης, στην εσωτερική διαχείριση, στην ανάπτυξη προγραμμάτων, στην επικοινωνιακή στρατηγική και στη γενική διαχείριση του χρόνου, ενώ η υποστήριξη από τον Δήμο χαρακτηρίζεται ελλιπής.

Ο τέως δήμαρχος, Γιώργος Τσουκαλάς δείχνει ως υπαίτιο το τέρας της γραφειοκρατίας και δηλώνει στο Solomon MAG ότι «οι υποδομές δεν προχωρούσαν, διότι όλοι οι φορείς (υπουργεία, ΤΑΙΠΕΔ) καθυστερούσαν, παρά την καλή τους πρόθεση». Αν όμως η Ελευσίνα δεν ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της ΠΠΕ, θα μιλάμε για φιάσκο και κανέναν δεν θα ενδιαφέρουν οι δαιδαλώδεις μηχανισμοί του ελληνικού κράτους.

Η Ζορμπά βλέπει «αμηχανία» από την πλευρά του Δήμου, ο οποίος «έκανε δοκιμές με διοικητικά συμβούλια με μικρή διάρκεια ζωής και δεν μπορούσε να κατανοήσει τον θεσμό». Η τέως υπουργός θεωρεί ακόμα ότι «υπήρχε κεντρικό πρόβλημα με τη διαχείριση της εταιρείας και τη διευθύνουσα σύμβουλο. Η έλλειψη ετοιμότητας από πλευράς της C.E.O. ήταν αυτή που δημιουργούσε εντυπώσεις στο Δ.Σ. για καθυστερήσεις του καλλιτεχνικού προγράμματος». Η Φιλιππή από την πλευρά της απαντάει στο Solomon MAG ότι ενώ εκτιμά την προσφορά της Ζορμπά, η τέως υπουργός δεν την κάλεσε ποτέ να συζητήσουν θεσμικά τα προβλήματα που αναφέρει.

Το σημείο μηδέν του πολιτισμού

«Δεν θα σας πω πού βρισκόμαστε, γιατί αυτή τη στιγμή δεν βρισκόμαστε πουθενά». Με αυτή τη φράση ξεκίνησε τη συνέντευξη Τύπου, η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, αναφερόμενη στο ζήτημα της Ελευσίνας.

Σε ερώτηση του Solomon MAG για το αν η Ελευσίνα έπεσε θύμα μικροπολιτικών συμφερόντων, η υπουργός απέφυγε να σχολιάσει και απάντησε ότι μας ενδιαφέρουν τα στοιχεία από ’δω και πέρα. «Ξεκινάμε από μηδενική βάση στο ζήτημα των υποδομών. Αλλά και το καλλιτεχνικό πρόγραμμα υστερεί, καθώς δεν έχουν συγκεκριμενοποιηθεί τα projects και ο προϋπολογισμός τους», υπογράμμισε ο Γενικός Γραμματέας Σύγχρονου Πολιτισμού, Νικόλας Γιατρομανωλάκης. Η Καλλιτεχνική Διευθύντρια ζητά «να ξεκαθαριστεί άμεσα το ζήτημα των υποδομών», για να τροποποιηθεί το πρόγραμμα, βάσει των διαθέσιμων χώρων.

Διχόνοια και προσωπικές κόντρες

Παράγοντας – κλειδί που έκανε τα πράγματα να φτάσουν μέχρι εδώ είναι οι ψυχρές σχέσεις ανάμεσα σε στελέχη της εταιρείας, το Δ.Σ. και τον Δήμο. Ο πρώην αντιπρόεδρος του Δ.Σ. και η Καλλιτεχνική Διευθύντρια ποτέ δεν κατάφεραν να έχουν μια αρμονική συνεργασία, αφού η Διαπούλη θεωρεί ότι ο Καμπάνης «άτυπα διεκδικούσε τη θέση του Καλλιτεχνικού και Εκτελεστικού Διευθυντή». Ο ίδιος επισημαίνει στο Solomon MAG ότι «σεβόταν απόλυτα τον ρόλο της Καλλιτεχνικής Διευθύντριας, αλλά το Δ.Σ. όφειλε να έχει λόγο στην εκτίμηση της δαπάνης».

Οι σχέσεις τους ήταν κακές, πριν καν η Ελευσίνα λάβει τον τίτλο. Λίγο πριν εκπνεύσει η προθεσμία για την υποβολή της τελικής αίτησης, ο Καμπάνης, επικαλούμενος τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για ανοιχτές διαδικασίες, πρότεινε να γίνει «φωτογραφικός διαγωνισμός και μετά να προσλάβουμε τη Διαπούλη, για λόγους διαφάνειας», σύμφωνα με την ίδια. Η Διαπούλη καταλήγει ότι «έτσι λειτουργεί η πολιτική κι εκεί συγκρούεται με την τέχνη». Ο Καμπάνης επιβεβαιώνει το περιστατικό και σχετικά με τη διάσταση του φωτογραφικού δηλώνει ότι αναφερόταν «στη μοριοδότηση των στελεχών που είχαν εργαστεί στη φάση της υποψηφιότητας».

Ακόμα και στο εσωτερικό της δημοτικής εταιρείας, η συνεργασία ανάμεσα στα δύο κορυφαία στελέχη, την απερχόμενη Διευθύνουσα Σύμβουλο και την Καλλιτεχνική Διευθύντρια ήταν κάκιστη. Η επίλυση των εντάσεων ανάμεσα στα διευθυντικά στελέχη ήταν μια από τις συστάσεις της επιτροπής εμπειρογνωμόνων, τον Ιούνιο του 2019. Αυτό δεν κατέστη δυνατό. Πριν ένα μήνα, η Διαπούλη έστειλε εξώδικο στη Φιλιππή, με την αιτιολογία ότι η δεύτερη την κατηγόρησε για παραπλανητική πληροφόρηση, όσον αφορά τη λειτουργία της εταιρείας, στην επιτροπή εμπειρογνωμόνων. Πράγματι, υπάρχουν στη Διαύγεια, τα πρακτικά της συνεδρίασης του Δ.Σ., όπου η Φιλιππή το ισχυρίστηκε. Η ίδια τονίζει ότι φυσικά και δεν απάντησε με εξώδικο, διότι «έτσι δεν λύνονται τα προβλήματα της εταιρείας».

Επειγόντως διυπουργική επιτροπή

Για να κερδηθεί το στοίχημα της Ελευσίνας στο παρά ένα, δημιουργήθηκε διυπουργική επιτροπή με όλα τα συναρμόδια υπουργεία, τον ΕΟΤ, το Τεχνικό Επιμελητήριο και την Περιφέρεια Αττικής (το ΦΕΚ δημοσιεύτηκε στις 07/11), υπό την προεδρία της Μενδώνη. Η επιτροπή θα στηρίξει τον Δήμο στο κρίσιμο ζήτημα των υποδομών. Επιπλέον, είναι ευθύνη της η απεμπλοκή των διαδικασιών, με εισήγηση νομοθετικών πρωτοβουλιών και θέσπιση νέων μέτρων, όπου κρίνεται απαραίτητο. Με λίγα λόγια, πρέπει να βγάλει το φίδι απ’ την τρύπα. Χάθηκαν τρία χρόνια και «η προσπάθεια πρέπει να είναι ηρωική για να επιτευχθούν τα αναγκαία», όπως σημείωσαν οι εμπειρογνώμονες στην επίσκεψή τους, στα τέλη Οκτωβρίου.

Νέο Δ.Σ. και C.E.O. για την Ελευσίνα

Η Υπ. Πολιτισμού παρουσίασε τη σύνθεση του νέου Δ.Σ. της Δημοτικής ΑΕ – το τρίτο κατά σειρά μετά τις παραιτήσεις του προηγούμενου στις αρχές Οκτωβρίου. Η νέα πρόεδρος, Δέσποινα Γερουλάνου, με πολύχρονη εμπειρία στο Μουσείο Μπενάκη, φάνηκε να κατανοεί τη δυσκολία του εγχειρήματος. Το νέο Δ.Σ. έκρινε σκόπιμη την απομάκρυνση της Φιλιππή και αποφάσισε ομόφωνα την τοποθέτηση της Παναγίδου στη θέση της Διευθύνουσας Συμβούλου.

Λίγα μέτρα πριν τον τερματισμό

Η επιτροπή εμπειρογνωμόνων θα πραγματοποιήσει την τελική αξιολόγηση τον Νοέμβριο του 2020, και τότε θα αποφασιστεί αν η πολύπαθη Ελευσίνα θα λάβει το βραβείο [simple_tooltip content=’Το βραβείο απονέμεται στις ΠΠΕ από το 2010 και μετά, προς τιμήν της Μερκούρη, η πρόταση της οποίας οδήγησε στην καθιέρωση του θεσμού.’]«Μελίνα Μερκούρη»[/simple_tooltip], με χρηματικό έπαθλο 1.5 εκατ. ευρώ. Αν οι ιθύνοντες δεν κάνουν «κατοστάρι» για να αντιστρέψουν την κατάσταση, η Ελευσίνα είναι πραγματικά κοντά στο να γίνει η πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα που δεν θα το κερδίσει, σύμφωνα με πηγές του Δήμου. Το πρωταρχικό στοίχημα, άλλωστε έχει ήδη χαθεί.

Η ουσία της αλλαγής που ήθελε να φέρει η καλλιτεχνική ομάδα της Ελευσίνας 2021 έγκειται στην ανεξαρτησία του καλλιτεχνικού χώρου και την απαγκίστρωσή του από πολιτικά συμφέροντα. Η αυτονομία Δήμου και τοπικής κοινότητας να παράγουν πολιτισμό δεν υφίσταται, αφού για να σωθεί η κατάσταση, ήταν απαραίτητη η συνδρομή της κεντρικής κυβέρνησης.

Έτσι όμως, δεν αναγεννάται η καλλιτεχνική σκηνή μιας πόλης, παρά μόνο ενσαρκώνεται με περιτύλιγμα ευρωπαϊκού θεσμού, η εργαλειοποίηση, η άγνοια και η συμφεροντολογική αντίληψη της πολιτείας περί πολιτισμού.

---

Φωτογραφία του Γιάννη Κουσκούτη / Δημοτική ΑΕ “Ελευσίνα ΠΠΕ 2021”