Διατροφικά συστήματα: Πώς καλύπτουμε θέματα για το φαγητό

Την τελευταία τριετία, δύο παγκόσμιας κλίμακας γεγονότα επέφεραν σημαντικές αλλαγές στα διατροφικά συστήματα: δηλαδή στον τρόπο που παράγεται, διανέμεται και καταναλώνεται το φαγητό που τρώμε.

Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της Greenpeace για τη διατροφική δικαιοσύνη, η πανδημία της COVID-19 είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση των εισοδημάτων με ταυτόχρονη αύξηση των τιμών των τροφίμων σε παγκόσμια κλίμακα, περιορίζοντας την πρόσβαση σε μία ποσοτικά και ποιοτικά επαρκή διατροφή.

Την ίδια ώρα, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει προκαλέσει ακόμη μεγαλύτερη αποσταθεροποίηση στις εφοδιαστικές αλυσίδες, εκτοξεύοντας τις τιμές σε ενέργεια και πρώτες ύλες.

Οι κρίσεις αυτές επιβάρυναν τα παγκόσμια διατροφικά συστήματα, τα οποία βρίσκονταν ήδη αντιμέτωπα με προκλήσεις εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής αλλά και του ελέγχου που ασκεί μια μικρή μερίδα κολοσσιαίων εταιρειών πάνω στις αγροδιατροφικές εφοδιαστικές αλυσίδες.

Προβλέψεις δείχνουν ότι, μέχρι το 2030, περίπου 670 εκατ. άνθρωποι παγκοσμίως θα υποσιτίζονται.

Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για το 2020, το 8,6% του πληθυσμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης και περισσότερα από ένα στα πέντε άτομα που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας (21,7%) δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να καταναλώνουν κάθε δεύτερη ημέρα ένα γεύμα με κρέας, ψάρι ή ισοδύναμο χορτοφαγικό προϊόν. Η Ελλάδα κατείχε το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό με 45,6%. 

Η δημοσιογραφική κάλυψη του θέματος στη χώρα μας, ωστόσο, παραμένει ανεπαρκής.

Γι’ αυτό τον λόγο δημοσιεύουμε έναν οδηγό που απευθύνεται σε συναδέλφους και συναδέλφισσες δημοσιογράφους, φιλοδοξώντας να αποτελέσει ένα σημείο εκκίνησης για την εστίαση σε ευρύτερες διαστάσεις του θέματος.

Δημιουργήσαμε μία λίστα με χρήσιμες πηγές, βάσεις δεδομένων και παραδείγματα δημοσιογραφικών ερευνών με την ελπίδα να φανούν χρήσιμες και να αποτελέσουν έμπνευση για δημοσιογράφους, ερευνητές και μέλη της κοινωνίας των πολιτών που θέλουν να εργαστούν πάνω σε θέματα που αφορούν τα συστήματα διατροφής.

Στο τέλος, θα βρείτε επίσης ένα σύντομο λεξικό με χρήσιμους όρους και ορολογία, όταν μιλάμε για τα διατροφικά συστήματα.

Οι πηγές που παραθέτουμε είναι στα αγγλικά, αλλά χρήσιμες για δημοσιογράφους που εργάζονται και καλύπτουν θέματα στην Ελλάδα αλλά και όσους-ες συναδέλφους συμμετέχουν σε διασυνοριακές έρευνες.

Πηγές, βάσεις δεδομένων, ερευνες

• The Food & Environment Reporting Network (FERN) – Ο ανεξάρτητος, μη κερδοσκοπικός δημοσιογραφικός οργανισμός Food & Environment Reporting Network (FERN) παράγει έρευνες και επεξηγηματικά ρεπορτάζ για τα τρόφιμα, τη γεωργία και την περιβαλλοντική υγεία μέσω συνεργασιών με περιφερειακά και εθνικά Μέσα. Οι έρευνές τους φωτίζουν τις καταχρήσεις εξουσίας στο σύστημα τροφίμων -σε επίπεδο εταιρειών και κυβερνήσεων- και εξετάζουν τον πραγματικό αντίκτυπο που έχουν τα τρόφιμα και η γεωργία στους ανθρώπους, τη δημόσια υγεία, τα ζώα και το περιβάλλον.

• The Arena Food & Water Network – Το Food and Water Network του Arena, ίδρυμα που προωθεί τη συνεργατική και διασυνοριακή έρευνα, έχει ως στόχο να φέρει σε επαφή δημοσιογράφους, ερευνητές και εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών που ασχολούνται με όλες τις πτυχές των τροφίμων, από το χωράφι και την παραγωγή μέχρι το τραπέζι και την κατανάλωση. Το Δίκτυο για το Φαγητό και το Νερό προτείνει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων για έρευνα: από την παραγωγή και τη διανομή τροφίμων, τα φυτοφάρμακα ή την κατανάλωση νερού, μέχρι τις πιέσεις και τα πρότυπα εμπορίας εμπορευμάτων, και τις σημαντικές επιπτώσεις της παραγωγής τροφίμων στο κλίμα. Για να παρακολουθείτε τα νέα του Δικτύου μπορείτε να κάνετε εγγραφή εδώ.

• Από την πηγή στο τραπέζι: Πώς οι δημοσιογράφοι ερευνούν ιστορίες τροφίμων παγκοσμίως – Σε αυτό το άρθρο του Global Investigative Journalism Network, δημοσιογράφοι που έχουν καλύψει θέματα γύρω από τα διατροφικά συστήματα μοιράζονται τις εμπειρίες τους για το πώς έχτισαν την έρευνά τους, πώς δημιούργησαν ένα δίκτυο πηγών και επαφών και πώς κέρδισαν την εμπιστοσύνη τους.

• Farmsubsidy.org – Βάση δεδομένων με τις αγροτικές επιδοτήσεις που έχουν δοθεί σε δικαιούχους σε όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Περιλαμβάνει μεταξύ άλλων στοιχεία για το ύψος των πληρωμών, τους παραλήπτες και τη γεωγραφική περιοχή στην οποία δραστηριοποιούνται.

• Βάση δεδομένων γύρω από την αγροτική οικονομία – Η συγκεκριμένη βάση δεδομένων του δημοσιογραφικού οργανισμού DeSmog, περιλαμβάνει εταιρείες και οργανισμούς και το πράσινο προφίλ που προωθούν. Αναφέρεται ακόμα αν έχουν εμπλακεί σε διαδικασίες lobbying, καθώς και εάν στο παρελθόν έχουν αμφισβητήσει την κλιματική αλλαγή.

• Agro-Ecology Media Toolkit – Μια εργαλειοθήκη για δημοσιογράφους που ασχολούνται με ρεπορτάζ σχετικά με την επισιτιστική ασφάλεια και την αγροοικολογία, και την εφαρμογή της οικολογικής επιστήμης στη μελέτη, το σχεδιασμό και τη διαχείριση βιώσιμων γεωργικών οικοσυστημάτων. Η εργαλειοθήκη περιλαμβάνει πληθώρα χρήσιμων στατιστικών στοιχείων, πηγές για περαιτέρω ανάγνωση, συμβουλές για τη δημοσιογραφία και ορολογία. Είναι διαθέσιμη σε αγγλικά, ισπανικά, πορτογαλικά και κινέζικα.

• Καλύπτοντας την παράνομη, λαθραία και άναρχη αλιεία – Το Earth Journalism Network (EJN) έχει συγγράψει έναν οδηγό για δημοσιογράφους, για ρεπορτάζ σχετικά με την παράνομη, λαθραία και άναρχη αλιεία. Απευθύνεται τόσο σε όσους επιθυμούν τώρα να ξεκινήσουν έρευνα σε θέματα ωκεανών, όσο και σε έμπειρους δημοσιογράφους που αναζητούν νέες ιδέες. Στο παρελθόν, το EJN έχει διοργανώσει δημοσιογραφικά σεμινάρια με θέμα την παράνομη αλιεία στο Εκουαδόρ και σε άλλες χώρες των Άνδεων στη Νότια Αμερική, την αλιευτική βιομηχανία και τις επιπτώσεις της λαθραίας αλιείας στα ιαπωνικά ύδατα, το παγκόσμιο πλαίσιο των αλιευτικών επιδοτήσεων και τον αναδυόμενο ρόλο της τεχνητής νοημοσύνης στην αντιμετώπιση του ωκεάνιου εγκλήματος.

• The Gecko Project – Το Gecko Project διερευνά τον ρόλο της χρήσης γης υπό το πρίσμα πιεστικών προκλήσεων παγκόσμιας κλίμακας όπως η κλιματική αλλαγή, η αποψίλωση των δασών, η κατάρρευση της βιοποικιλότητας, η επισιτιστική ασφάλεια, και τα δικαιώματα των περιθωριοποιημένων και ευάλωτων κοινοτήτων.

• Έρευνες του Lighthouse Reports γύρω από τα διατροφικά συστήματα – Η δημοσιογραφική ομάδα του Lighthouse Reports έχει αναπτύξει ένα newsroom για τα διατροφικά συστήματα. Στη σχετική ενότητα στην ιστοσελίδα τους, θα βρείτε διασυνοριακές έρευνες για τη χρήση επικίνδυνων φυτοφαρμάκων σε εκτάσεις που προμηθεύουν κολοσσούς όπως τη Nestlé και την Coca-Cola, έως το λόμπινγκ της βιομηχανίας του κρέατος και την επιρροή στην πολιτική της ΕΕ, και τις συνθήκες σύγχρονης δουλείας για τους μετανάστες εργάτες σε φάρμες ευρωπαϊκών χωρών.

• Global Nutrition Report – Το Global Nutrition Report συγκεντρώνει τα πιο πρόσφατα δεδομένα για τη διατροφή σε παγκόσμιο, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τα Country Nutrition Profiles για να συγκρίνετε διαφορετικές περιοχές ή να μάθετε ποια είναι η πρόοδος που έχει σημειώσει μια χώρα όσον αφορά τους παγκόσμιους στόχους διατροφής που έχει θέσει η Παγκόσμια Συνέλευση Υγείας.

• Τρόφιμα, νερό και κλιματική αλλαγή – Τα τρόφιμα που τρώμε και το νερό που πίνουμε απειλούνται όλο και περισσότερο από την κλιματική αλλαγή. Ο τρόπος με τον οποίο η ανθρωπότητα καλλιεργεί και καταναλώνει τρόφιμα επηρεάζει επίσης το κλίμα. Σε αυτό το διαδικτυακό πάνελ που διοργάνωσε το Covering Climate Now, τρεις γυναίκες, έμπειρες δημοσιογράφοι με έδρα την Μουμπάι, το Χονγκ Κονγκ και τη Βοστώνη, συζητούν ιδέες για δημοσιογραφική έρευνα που επιχειρεί να φωτίσει τη σύνδεση μεταξύ φαγητού, νερού και κλιματικής αλλαγής, αλλά και το πώς το κοινό μπορεί να έχει μεγαλύτερη εμπλοκή σε ζητήματα που αφορούν τη ζωή του.

• Clean Energy Wire – Η βάση δεδομένων του Clean Energy Wire αποτελεί ένα εργαλείο για δημοσιογράφους που αναζητούν γνώμες εμπειρογνωμόνων γύρω από την κλιματική αλλαγή και την ενεργειακή μετάβαση.

• Δίοδοι και προκλήσεις του περιβαλλοντικού ρεπορτάζ – Αναλυτικός οδηγός από το Earth Journalism Network που εξηγεί βήμα προς βήμα πώς μπορεί ένας δημοσιογράφος να οργανώσει και να χτίσει μία έρευνα γύρω από το περιβαλλοντικό ρεπορτάζ, ανάλογα με την εστίασή του (διατροφικά συστήματα, υποδομές, ορυκτά καύσιμα, κλιματικό ακτιβισμό κ.α.). Αναφέρει, επίσης, σημαντικούς κινδύνους που χρειάζεται να ληφθούν υπόψη στο στάδιο της έρευνας και της δημοσίευσης.

• Food Systems Dashboard – Αυτή η βάση συνδυάζει δεδομένα από πολλαπλές πηγές για να δώσει στους χρήστες μια πλήρη εικόνα των συστημάτων τροφίμων. Οι χρήστες μπορούν να συγκρίνουν τις συνιστώσες των επισιτιστικών συστημάτων μεταξύ χωρών και περιφερειών. Μπορούν επίσης να προσδιορίσουν και να θέσουν προτεραιότητες για τη βιώσιμη βελτίωση της διατροφής στα επισιτιστικά τους συστήματα, καθώς και να παρακολουθούν την πρόοδο για να δουν αν οι πολιτικές ή άλλες παρεμβάσεις αποδίδουν σε επίπεδο χώρας ή περιφέρειας.

• Καλύπτοντας το κλίμα υπό το πρίσμα της ισότητας – Οδηγός που αναπτύχθηκε από το The Solutions Project και παρέχει συμβουλές για την κάλυψη θεμάτων γύρω από το κλίμα και την καθαρή ενέργεια υπό το πρίσμα της ισότητας. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ορολογίες, οδηγίες για τις γλωσσικές επιλογές, καταλόγους πηγών και επαφών.

• TABLE – Το TABLE φιλοξενεί συνεντεύξεις, συζητήσεις, και επεξηγηματικό υλικό γύρω από τα διατροφικά συστήματα.

• Διατροφικά συστήματα και πανδημία – Οι οικονομικές συνέπειες της πανδημίας μείωσαν την οικονομική δυνατότητα των ανθρώπων να αγοράζουν τρόφιμα για τους ίδιους και τις οικογένειές τους, με αποτέλεσμα την αύξηση της επισιτιστικής ανασφάλειας. Οι απώλειες θέσεων εργασίας, μεταξύ άλλων οικονομικών δυσχερειών, επηρέασαν τις επιλογές που μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι όσον αφορά την τροφή τους. Τα lockdown και άλλες πολιτικές μετριασμού που θεσπίστηκαν για την πρόληψη της εξάπλωσης του ιού είχαν ως αποτέλεσμα την έλλειψη και αύξηση των τιμών των τροφίμων. Άρθρο του International Journalists’ Network προσφέρει συμβουλές για έρευνα και ρεπορτάζ που αφορούν τα διατροφικά συστήματα κατά τη διάρκεια της πανδημίας.

• Food and Farming Media Network – Ένα δίκτυο του Sentient Media για δημοσιογράφους που προσφέρει πόρους για ρεπορτάζ, σεμινάρια, εκδηλώσεις και ευκαιρίες για συζήτηση και δικτύωση με στόχο τη συνεργασία για έρευνα σε ζητήματα τροφίμων και γεωργίας.

• Οι συνδέσεις του κλίματος με τα τρόφιμα και το νερό – Οδηγός του Covering Climate Now που περιέχει πληροφορίες και ιδέες για θέματα, που θα βοηθήσουν τους δημοσιογράφους να καλύψουν τις συνδέσεις του κλίματος με τα τρόφιμα και το νερό με τρόπο που να είναι επίκαιρος, διορατικός και ελκυστικός για το κοινό.

Χρήσιμοι όροι και ορολογία

• Food justice / Διατροφική δικαιοσύνη – Το δικαίωμα και ίση πρόσβαση στην καλλιέργεια, πώληση και κατανάλωση υγιεινής τροφής.

• Food systems / Διατροφικά συστήματα – Όλες οι διαδικασίες και η εργασία που εμπλέκονται στη διατροφή μας: καλλιέργεια, συγκομιδή, επεξεργασία, συσκευασία, μεταφορά, εμπορία, κατανάλωση και απόρριψη τροφίμων και συσκευασιών τροφίμων.

• Food sovereignty / Διατροφική κυριαρχία – Το δικαίωμα των ανθρώπων που εμπλέκονται στην παραγωγή, διανομή και κατανάλωση της τροφής, να έχουν και τον έλεγχο γύρω από τις πολιτικές και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων αυτή παράγεται και διανέμεται.

• Food desert / Διατροφική έρημος – Ο όρος χρησιμοποιείται για περιοχές όπου υπάρχει περιορισμένη ή και μηδενική πρόσβαση σε οικονομική και υγιεινή διατροφή. Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε γιατί δεν υπάρχει σε κοντινή απόσταση σούπερ μάρκετ / παντοπωλείο, είτε γιατί τα καταστήματα που υπάρχουν δεν παρέχουν φρέσκα τρόφιμα (π.χ. τα περισσότερα προϊόντα είναι τυποποιημένα), είτε γιατί οι τιμές είναι απαγορευτικές ή/και το εισόδημα των νοικοκυριών ανεπαρκές.

• Food apartheid / Διατροφικό απαρτχάιντ – Συγγενής όρος με εκείνον του “food desert”, με τη διαφορά ότι ο παρών αναδεικνύει τις πολιτικές προεκτάσεις της επισιτιστικής ανασφάλειας. Πιο συγκεκριμένα, ο όρος υπονοεί ότι λόγω των κοινωνικών ανισοτήτων, ο παγκόσμιος πληθυσμός χωρίζεται σε εκείνους που έχουν πρόσβαση σε επαρκούς ποσότητας και ποιότητας διατροφή και σε εκείνους που την στερούνται.

• Food waste / Σπατάλη τροφίμων – Τρόφιμα που απορρίπτονται παρότι είναι κατάλληλα προς κατανάλωση. Για την ώρα δεν υπάρχει ένας ενιαίος ορισμός, καθώς με τον όρο «σπατάλη τροφίμων»κάποιοι (ατομικότητες, οργανισμοί, φορείς) αναφέρονται στο φαγητό που πετάμε αφού μπει στο πιάτο μας, και άλλοι στα τρόφιμα που απορρίπτονται κατά τη διάρκεια της καλλιέργειας (βλ. παραγωγούς) ή κατά τη διάρκεια της πώλησης (βλ. σούπερ μάρκετ).

• Food security / Επισιτιστική ασφάλεια – Η ανεμπόδιστη πρόσβαση σε ποιοτικά και ποσοτικά επαρκή διατροφή, ανεξαρτήτως τάξης, καταγωγής και φύλου. Στον αντίποδα της επισιτιστικής ασφάλειας βρίσκεται η επισιτιστική ανασφάλεια.

• Factory farming / Βιομηχανική κτηνοτροφία – Η διαδικασία εκτροφής ζώων σε συνθήκες εγκλεισμού με υψηλή πυκνότητα εκτροφής, όπου μια φάρμα λειτουργεί ως εργοστάσιο. Τα κύρια προϊόντα αυτής της βιομηχανίας είναι το κρέας, το γάλα και τα αυγά και προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση.

• Vulnerability / Ευαλωτότητα – Ο βαθμός κατά τον οποίο ένα σύστημα είναι ευάλωτο, και δεν μπορεί να ανταπεξέλθει στις μη αναστρέψιμες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, όπως οι διακυμάνσεις του κλίματος και τα ακραία φαινόμενα.

• Adaptation / Προσαρμογή – Η προσαρμογή των φυσικών ή ανθρωπογενών συστημάτων στα τωρινά ή στα αναμενόμενα κλιματικά γεγονότα και τις επιπτώσεις τους, η οποία μετριάζει τις ζημιές ή εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες που δημιουργούνται.

• Proactive or anticipatory adaptation / Προληπτική ή προπαρασκευαστική προσαρμογή – Η προσαρμογή που λαμβάνει χώρα πριν εκδηλωθούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

• Autonomous adaptation / Αυτόνομη προσαρμογή – Η προσαρμογή, η οποία δεν αποτελεί συνειδητή αντίδραση σε ένα κλιματικό γεγονός, αλλά επιτυγχάνεται μέσα από φυσικές αλλαγές των οικολογικών συστήματων, καθώς και μέσα από αυτόνομες αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στα ανθρώπινα συστήματα (κοινωνικές δομές, αγορά).

• Planned adaptation / Σχεδιασμένη προσαρμογή – Η προσαρμογή ως αποτέλεσμα πολιτικής απόφασης, βασισμένης στη συνειδητοποίηση ότι οι συνθήκες έχουν αλλάξει ή πρόκειται να αλλάξουν, και χρειάζονται συγκεκριμένες δράσεις για να επανέλθει, διατηρηθεί ή επιτευχθεί η επιθυμητή κατάσταση.

• Adaptive capacity / Προσαρμοστική ικανότητα – Αφορά στην ικανότητα ενός συστήματος να προσαρμόζεται επιτυχώς, για να μετριάσει τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, προχωρώντας σε θεσμικές και κοινωνικές αλλαγές ή/και χρησιμοποιώντας, μεταξύ άλλων, τεχνολογίες που εξυπηρετούν αυτό τον σκοπό.

This publication was produced with the financial support of the European Union. Its contents are the sole responsibility of Solomon and do not necessarily reflect the views of the European Union.