Διοικητής Frontex: Δημιουργήσαμε «μια αίσθηση ατιμωρησίας» στην Ελλάδα

Τον Απρίλιο του 2022, όταν ο Φαμπρίς Λετζερί εξαναγκάστηκε σε παραίτηση από την διοίκηση της Frontex, του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής, ο Χανς Λέιτενς ετοιμαζόταν να συνταξιοδοτηθεί.

Ο Γάλλος Λετζερί, o οποίος τον Ιούνιο του 2024 εξελέγη ευρωβουλευτής με το ακροδεξιό κόμμα της Μαρίν Λεπέν, είχε κατηγορηθεί από τον οργανισμό καταπολέμησης της απάτης της ΕΕ (OLAF) ότι κάλυπτε τις παράνομες επαναπροωθήσεις αιτούντων άσυλο από τις ελληνικές Αρχές.

Ο Ολλανδός Λέιτενς ήταν διοικητής της Βασιλικής Marechaussee, της ολλανδικής χωροφυλακής που διασφαλίζει τα σύνορα της χώρας. Στα 59 του τότε, η πρόσκληση να αποκαταστήσει την αμαυρωμένη φήμη της Frontex δεν αποτελούσε ακριβώς την επαγγελματική κίνηση που είχε σχεδιάσει.

«Είχα μια καλή καριέρα μέχρι τότε και επρόκειτο να συνταξιοδοτηθώ. Δεν υπήρχε ανάγκη να κάνω το επόμενο βήμα», είπε. «Για μένα, [η παρουσία μου στη Frontex] αφορά πραγματικά την αποστολή [που ανέλαβα]».

Ο Λέιτενς έκλεισε τα 62 τον Μάρτιο του 2025. Στο πλαίσιο μιας διασυνοριακής έρευνας υπό τον συντονισμό του Balkan Investigative Reporting Network (BIRN), στην οποία συμμετείχε το Solomon από κοινού με το Pointer (Ολλανδία), ο διοικητής της Frontex μας μίλησε μέσα από το γυάλινο γραφείο του στον 13ο όροφο ενός σύγχρονου ουρανοξύστη, στο πολυτελές συγκρότημα Warsaw Spire στην πολωνική πρωτεύουσα.

Η θέα από το γραφείο του θα έδινε σε οποιονδήποτε μια διογκωμένη αίσθηση σπουδαιότητας. Στην περίπτωση του Λέιτενς, συνοδεύεται από έναν ετήσιο προϋπολογισμό ύψους σχεδόν 1 δισ. ευρώ και προσωπικό 2.500 ατόμων, το οποίο αναπτύσσεται σε όλη την ήπειρο.

Δεν χρειάστηκε πολύς χρόνος, ωστόσο, ώστε ο Λέιτενς να διαπιστώσει τις πραγματικές διαστάσεις της αποστολής του. Στις 3 Μαρτίου 2023, δύο ημέρες μετά τη μετακόμιση στο νέο γραφείο του, μια επιστολή έφτασε για εκείνον.

Την επιστολή είχε συντάξει ο Αξιωματούχος Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (Fundamental Rights Officer, FRO) της Frontex, o Σουηδός Γιόνας Γκρίμχεντεν. Αρμοδιότητά του είναι να διασφαλίζει ότι ο Οργανισμός ενεργεί σύμφωνα με τις αρχές των θμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων — εκείνων που η ΕΕ δηλώνει ότι βρίσκονται στον πυρήνα της, αλλά για τα οποία έχει κατηγορηθεί επανειλημμένα ότι εφαρμόζει επιλεκτικά τα τελευταία χρόνια.

Η επιστολή περιέγραφε λεπτομερώς ανησυχίες σχετικά με «συνεχείς και επίμονους ισχυρισμούς για παράτυπες επιστροφές» (επαναπροωθήσεις) καθώς και «σοβαρούς ισχυρισμούς για κακομεταχείριση» μεταναστών και προσφύγων στα σύνορα της Βουλγαρίας με την Σερβία και την Τουρκία.

Ο Γκρίμχεντεν ήθελε ο Λέιτενς να αποστείλει την επιστολή, που ο ίδιος είχε ετοιμάσει, στην τότε επικεφαλής της συνοριακής αστυνομίας της Βουλγαρίας, Ροσίτσα Δημητρόβα, ζητώντας να ληφθεί δράση για τον περιορισμό των παραβιάσεων.

Ο Λέιτενς αρνήθηκε, επιδεικνύοντας μια πρώιμη ένδειξη της απροθυμίας του να εμπλακεί σε αντιπαράθεση με τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Ωστόσο, ήταν θέμα χρόνου προτού αναγκαστεί να λάβει πολύ πιο σκληρές αποφάσεις σχετικά με την ισορροπία δυνάμεων μεταξύ της συνοριακής αρχής της ΕΕ και των κρατών-μελών.

Νέα προσέγγιση στην Ελλάδα

14 Ιουνίου 2023: τρεισήμισι μήνες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του Λέιτενς, ένα υπέρφορτο αλιευτικό σκάφος, που είχε ξεκινήσει από τη Λιβύη, βυθίζεται νοτιοδυτικά της Πύλου. Το αλιευτικό βυθίζεται στην ελληνική Ζώνη Έρευνας και Διάσωσης, με αποτέλεσμα τον θάνατο περισσότερων από 600 ανθρώπων. (Έδώ όλες οι δημοσιεύσεις του Solomon για το ναυάγιο της Πύλου).

Τον Φεβρουάριο του τρέχοντος έτους, η ανεξάρτητη έρευνα του Συνηγόρου του Πολίτη πρότεινε την άσκηση διώξεων κατά οκτώ αξιωματικών του Λιμενικού, για φερόμενη παράλειψη καθήκοντος στο πολύνεκρο ναυάγιο. Η έκθεση κάνει λόγο για «σοβαρές και αξιόμεμπτες παραλείψεις» στην επιχείρηση Έρευνας και Διάσωσης.

Η Έκθεση Σοβαρού Συμβάντος (SIR), την οποία τα στελέχη της Frontex υποχρεούνται να υποβάλουν σε περιπτώσεις πιθανής παραβίασης των δικαιωμάτων προσφύγων και μεταναστών, την οποία έχει παρουσιάσει το Solomon, περιλαμβάνει μαρτυρίες επιζώντων που υποστηρίζουν ότι το ναυάγιο προκλήθηκε από την προσπάθεια του σκάφους του Λιμενικού να ρυμουλκήσει το αλιευτικό εκτός της Ζώνης Έρευνας και Διάσωσης της Ελλάδας. 

Το Solomon έχει δημοσιεύσει φωτογραφίες από το μπλε σχοινί, με το οποίο επιζώντες υποστηρίζουν ότι έγινε η απόπειρα ρυμούλκησης.

Η Frontex πήρε αποστάσεις από τις ευθύνες γύρω από το ναυάγιο. Σημείωσε ότι προσέφερε στις ελληνικές αρχές εναέρια βοήθεια τρεις φορές, αλλά η ελληνική πλευρά είτε αγνόησε την προσφορά είτε ζήτησε να κατευθυνθούν αλλού τα μέσα της Frontex.

Για τον Γκρίμχεντεν, το ναυάγιο ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Λιγότερο από ένα μήνα αργότερα, στις 10 Ιουλίου 2023, έγραψε στον Λέιτενς, συνιστώντας στον εκτελεστικό διευθυντή της Frontex να «αναστείλει ή να τερματίσει» τις επιχειρήσεις του Οργανισμού στην Ελλάδα. 

«Οι παραβιάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων που διαπράττονται από τις ελληνικές αρχές παραμένουν συχνές και σοβαρές», έγραψε ο Γκρίμχεντεν.

Ο Γκρίμχεντεν προειδοποίησε ότι η παρούσα στρατηγική της Frontex —δηλαδή η ενίσχυση της παρουσίας της στην Ελλάδα— δεν απέδιδε. Οι ελληνικές αρχές συνέχιζαν να αρνούνται οποιαδήποτε παράβαση από πλευράς τους, την ώρα που αποτύγχαναν να αντιμετωπίσουν πολύ σοβαρά περιστατικά, «καθιστώντας την κατάσταση πολύ πιθανό να συνεχιστεί», σημείωσε στην επιστολή του.

Ο Λέιτενς, ωστόσο, δίστασε και πάλι.

Αν και οι προσπάθειές του να αποκαταστήσει την ακεραιότητα της Frontex χαίρουν επαίνων από πολλές πλευρές, οι επικριτές του Λέιτενς υποστηρίζουν ότι η ήπια προσέγγισή του προς τα κράτη-μέλη που κατηγορούνται για παραβιάσεις των δικαιωμάτων αιτούντων άσυλο ουσιαστικά επιτρέπει τη συνέχιση της βίας και των επαναπροωθήσεων στα σύνορα της ΕΕ με τρίτες χώρες.

Στο πλαίσιο της έρευνάς μας, ο Λέιτενς μίλησε για μια «νέα προσέγγιση», με την οποία η Frontex θα μπορούσε να «κόψει» τη χρηματοδότηση και να αποσύρει εξοπλισμό και προσωπικό, όταν τα κράτη-μέλη δεν λαμβάνουν μέτρα για τη βελτίωση της συμμόρφωσής τους με τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Περισσότερη Frontex, όχι λιγότερη

Επηρεασμένες, ίσως, από τις συνέπειες του ναυαγίου της Πύλου, οι ελληνικές αρχές φάνηκαν να περιορίζουν την πρακτική των επαναπροωθήσεων.

«Η παύση των επαναπροωθήσεων για ένα διάστημα τόσο από στεριά όσο και από τη θάλασσα, μετά το ναυάγιο της Πύλου, είναι εμφανής εάν κοιτάξει κανείς τους αριθμούς διαμενόντων στα καμπ, αλλά και τα βίντεο διάσωσης που μετά από τρία χρόνια δημοσίευσε το ελληνικό Λιμενικό, ένα μήνα μετά το ναυάγιο», δήλωσε ο Δημήτρης Χούλης, δικηγόρος που εργάζεται σε υποθέσεις γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα στη Σάμο.

«Όταν οι επαναπροωθήσεις σταμάτησαν», συμπλήρωσε, «τα μέχρι τότε σχεδόν άδεια νέα καμπ, όπως αυτό της Σάμου, γέμισαν μέχρι και στο διπλάσιο της χωρητικότητάς τους». Καταυλισμοί στα νησιά του Αιγαίου, όπως της Σάμου, παραμένουν στην ίδια κατάσταση έως ένα βαθμό έως και σήμερα, με ασυνόδευτα παιδιά να κοιμούνται στο πάτωμα σε βάρδιες λόγω περιορισμένου χώρου.

Ο Χούλης συμπλήρωσε πως «πλέον έχουν σταματήσει οι απαγωγές από τα νησιά», αναφερόμενος στα καταγεγραμμένα περιστατικά εντοπισμού αιτούντων άσυλο στην στεριά, οι οποίοι στη συνέχεια εγκαταλείπονται σε πλωτές σχεδίες μεσοπέλαγα,«και οι επαναπροωθήσεις περιορίζονται στη θάλασσα — έτσι πλέον δεν έχουμε βίντεο διάσωσης, αλλά πολλά ναυάγια με νεκρούς όπως στη Ρόδο και τη Σάμο, με ευθύνη και του λιμενικού».

Η παύση δεν κράτησε πράγματι για πολύ.

Σύντομα εμφανίστηκαν καταγγελίες για εμβολισμούς σκαφών προσφύγων από το ελληνικό Λιμενικό στο Αιγαίο πέλαγος. Στο πλαίσιο της έρευνας, καταγράψαμε τουλάχιστον επτά τέτοια περιστατικά μετά το ναυάγιο της Πύλου (Ιούνιος 2023), καθώς και δύο πριν από αυτό.

Η συχνότητα παρουσιάζεται αυξημένη κατά τους τελευταίους μήνες του 2024 και τις αρχές του 2025. Από την ανάλυσή των σχετικών δημοσιευμάτων, προκύπτει ότι τουλάχιστον εννέα άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στα ίδια περιστατικά, τα οποία σε ορισμένες περιπτώσεις περιελάμβαναν πυροβολισμούς από στελέχη του Λιμενικού.

Το Λιμενικό ισχυρίζεται ότι τα δικά του σκάφη ήταν αυτά που εμβολίστηκαν. Βίντεο που αναρτήθηκε στο Διαδίκτυο διαψεύδει το Λιμενικό.

Όταν οι δημοσιογράφοι της παρούσας έρευνας έδειξαν στον Λέιτενς το βίντεο, στο οποίο παιδιά και γυναίκες ακούγονται να ουρλιάζουν από τρόμο, ο εκτελεστικός διευθυντής της Frontex είπε πως συμφωνεί ότι η προσέγγιση της Frontex προς την Ελλάδα μέχρι στιγμής πιθανόν να συνέβαλε σε «ένα αίσθημα ατιμωρησίας».

Όταν ο Λέιτενς ανέλαβε τα καθήκοντά του, στη Frontex βρισκόταν ήδη σε λειτουργία ένα σχέδιο που σκοπό είχε τη βελτίωση της στάσης των ελληνικών αρχών γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Στην επιστολή του τον Ιούλιο του 2023, ωστόσο, ο Γκρίμχεντεν καταγράφει ότι το συγκεκριμένο σχέδιο «δεν οδήγησε σε αλλαγές» και κάλεσε την υπηρεσία να ενεργοποιήσει το Άρθρο 46, που αποτελεί το ύστατο μέτρο προκειμένου να αλλάξει η κατάσταση. Σύμφωνα με το Άρθρο 46, η Frontex μπορεί να αποσυρθεί από μια χώρα εάν τεκμηριωθούν σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε μια επιχείρηση που υλοποιείται από την εν λόγω χώρα και υποστηρίζεται από την Frontex.

Δικαιολογώντας την απόφασή του να μην το πράξει, ο Λέιτενς είπε: «Ο FRO έχει τη δική του θέση, αλλά εγώ πρέπει να κάνω μια διαφορετική εκτίμηση και να λάβω υπόψη μου ποια είναι η επίδραση μιας τέτοιας απόφασης».

Ο Λέιτενς επέλεξε την παραμονή της Frontex στην Ελλάδα, υιοθετώντας το επιχείρημα πως ο βέλτιστος τρόπος για να περιοριστεί η χρήση βίας στα σύνορα της ΕΕ είναι περισσότερη, και όχι λιγότερη παρουσία του ευρωπαϊκού οργανισμού.

«Για μένα, όλα ξεκινούν με τη δέσμευση και την παραδοχή ότι τα πράγματα είναι λάθος», είπε, αναφερόμενος στην αρχική του σκέψη. Δύο χρόνια μετά, ο Λέιτενς είπε στην παρούσα έρευνα ότι είχε γίνει «ανυπόμονος» με την Ελλάδα, μια από τις χώρες που, όπως είπε, τον «κρατούν ξύπνιο τη νύχτα».

Χρειαζόταν μια «νέα προσέγγιση», είπε, η οποία θα περιελάμβανε αυτό που διαφορετικές πηγές περιέγραψαν ως «κλιμακωτή» χρήση του Άρθρου 46 — δίνοντας στον Λέιτενς το πράσινο φως να παρακρατήσει τη χρηματοδότηση για τον συνοριακό εξοπλισμό ή να αποσύρει πόρους, εάν η Ελλάδα δεν λάβει μέτρα για να βελτιώσει την προσέγγισή της προς τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο που φτάνουν στη χώρα.

Επί του παρόντος, η Frontex έχει εκατοντάδες συνοριακούς αξιωματικούς στην Ελλάδα, καθώς και σκάφη, αυτοκίνητα, κινητά συστήματα επιτήρησης, θερμικές κάμερες και drones.

Ο Λέιτενς είπε ότι η ελληνική πλευρά είχε εφαρμόσει ορισμένες από τις υποχρεώσεις της μόνο «με τυπικό τρόπο». Για παράδειγμα, εγκαταστάθηκαν πράγματι κάμερες σε σκάφη του Λιμενικού για να καταγράφουν περιπτώσεις πιθανής κατάχρησης εξουσίας, αλλά δεν τέθηκαν σε λειτουργία.

«Είπα ήδη στους Έλληνες: Αυτές οι εναπομείνασες ενέργειες δεν είναι πυρηνική φυσική. Θέλω να εκπληρωθούν πριν μιλήσουμε για την επόμενη συνεργασία», είπε ο Λέιτενς. «Αν δεν γίνει, δεν θα συγχρηματοδοτήσω ελληνικά σκάφη!».

Είπε επίσης ότι είχε συντάξει μια «κατηγοριοποίηση κλιμάκωσης» με τον Γκρίμχεντεν, καθορίζοντας πιθανά «επόμενα βήματα» εάν η Ελλάδα θεωρηθεί μη συνεργάσιμη.

Σύμφωνα με έγγραφα της Frontex, στα οποία αποκτήσαμε πρόσβαση, το πρώτο σκαλοπάτι της «κλίμακας» είναι η κοινοποίηση των ανησυχιών της Frontex στα κράτη-μέλη, ακολουθούμενη από προθεσμίες για την επίτευξη των στόχων. Το επόμενο είναι η διακοπή της χρηματοδότησης εξοπλισμού ή προσωπικού από τη Frontex, και το τελευταίο ο τερματισμός των δραστηριοτήτων της Frontex εν μέρει ή στο σύνολό τους.

Βουλγαρία: Διπλασιασμός των προσπαθειών

Η υπομονή του Λέιτενς με την Ελλάδα μπορεί να εξαντλείται, αλλά εμφανίζεται πιο αισιόδοξος όσον αφορά τη Βουλγαρία, που επίσης προκαλεί ανησυχία στον Γκρίμχεντεν και το γραφείο του.

Από όταν ο Λέιτενς ανέλαβε τα καθήκοντά του, αναφορές για «παράνομες πρακτικές», συμπεριλαμβανομένων επαναπροωθήσεων και περιστατικών εξευτελιστικής αντιμετώπισης αιτούντων άσυλο από Βούλγαρους συνοριοφύλακες, τα οποία έχουν τεκμηριωθεί από τον Υπεύθυνο Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRO) στη Βουλγαρία, συσσωρεύονται στο γραφείο του. 

Έρευνα του Solomon σε συνεργασία με BIRN, Le Monde και Deutsche Welle, τον Φεβρουάριο του 2024, είχε αποκαλύψει πως τα στελέχη της Frontex στη Βουλγαρία κλείνουν τα μάτια στις βίαιες επαναπροωθήσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν «εξαφανίσεις» ασυνόδευτων παιδιών, αλλά και επιθέσεις από σκύλους συνοριοφυλάκων στα βουλγαρικά σύνορα.

Από τα μέσα του 2024, σύμφωνα με εσωτερικά έγγραφα, ο Γκρίμχεντεν προσπαθεί να διαπραγματευτεί ένα «σχέδιο δράσης» με τη Βουλγαρία, καθορίζοντας «συγκεκριμένα μέτρα και δείκτες» που θα μπορούσαν να βελτιώσουν την κατάσταση ως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους, ο Λέιτενς ανακοίνωσε τον τριπλασιασμό της παρουσίας της Frontex στη Βουλγαρία, ουσιαστικά επαναλαμβάνοντας τη στρατηγική της «ενισχυμένης συνεργασίας» που είχε αποτύχει στην Ελλάδα. Ο Λέιτενς είπε ότι η κατάσταση ήταν απλώς «διαφορετική».

«Νιώθω ότι με τον [Βούλγαρο] αρχηγό της συνοριακής φρουράς, έχουμε μια διαφορετική συζήτηση», είπε στο Solomon. «Νιώθω διαφορετικά». Σημερινός αρχηγός είναι ο Άντον Ζλατάνοφ.

Οι ανθρωπιστικές οργανώσεις στη Βουλγαρία δεν συμμερίζονται την αισιοδοξία του.

«Οι αναφορές της συνοριακής αστυνομίας προς την Σόφια και προς τους δυτικούς εταίρους μας δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα που λαμβάνει χώρα στο πεδίο», είπε η Ντιάνα Ντίμοβα, διευθύντρια της οργάνωσης Mission Wings, που αναφέρει παραβιάσεις δικαιωμάτων στα βουλγαροτουρκικά σύνορα. 

«Η Frontex σπάνια εμφανίζεται κατά τη διάρκεια συνοριακών περιστατικών. Σύμφωνα με τις πληροφορίες μας, οι αξιωματικοί της Frontex εξακολουθούν να κρατούνται σκόπιμα μακριά από τα σημαντικά σημεία των επαναπροωθήσεων», συμπλήρωσε.

Βίαιες επαναπροωθήσεις και στη Σερβία

Ο Λέιτενς ακολουθεί παρόμοια προσέγγιση στη γειτονική Σερβία, η οποία δεν είναι μέλος της ΕΕ.

Πέρυσι, η Frontex υπέγραψε με το Βελιγράδι συμφωνία ενίσχυσης της συνεργασίας τους για τη «μετανάστευση και τη διαχείριση των συνόρων». Εκείνη την εποχή, ο Γκρίμχεντεν κατέγραψε λεπτομερώς ισχυρισμούς για βία που ασκούσε η σερβική αστυνομία κατά αιτούντων άσυλο που προσπαθούσαν να περάσουν από τη Βουλγαρία.

Σε μια περίπτωση από τον Ιανουάριο του 2024, μια ομάδα μεταναστών που συνελήφθη από Σέρβους συνοριοφύλακες εξαναγκάστηκε να γδυθεί στην αυλή ενός αστυνομικού σταθμού, και στη συνέχεια μεταφέρθηκε σε ένα δάσος, «όπου κάθε μετανάστης ξυλοκοπήθηκε καθώς έβγαινε από το όχημα και εξαναγκάστηκαν να στοιβάζονται ο ένας πάνω στον άλλον».

Στη συνέχεια, οι συνοριοφύλακες τους χτύπησαν με «αστυνομικά γκλομπ, επίσης τους γρονθοκόπησαν και τους κλωτσούσαν για περίπου 30-40 λεπτά», σύμφωνα με έκθεση που εκδόθηκε από το γραφείο του Γκρίμχεντεν τον Ιούλιο, την οποία εξετάσαμε κατά την παρούσα έρευνα.

Ένα μήνα αργότερα, βίντεο που εξασφάλισε το Solomon κατέγραφε μια άλλη ομάδα μεταναστών που είχε μόλις επαναπροωθηθεί παράνομα από τη Σερβία στη Βόρεια Μακεδονία. Και σε αυτή την περίπτωση, είχαν αφαιρεθεί τα ρούχα και τα προσωπικά τους αντικείμενα.

Νέα αφήγηση, ίδια προβλήματα

Η στρατηγική του Λέιτενς, τουλάχιστον στη Βουλγαρία και τη Σερβία — σύμφωνα με την οποία η αύξηση της παρουσίας της Frontex, και όχι η μείωσή της, θα βοηθήσει στη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα σύνορα της Ευρώπης — εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την προθυμία των αξιωματικών της Frontex να μην περιορίζονται απλώς στην καταγραφή σοβαρών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και να παρεμβαίνουν ενεργά όταν αυτές συμβαίνουν.

Ο επικεφαλής της Frontex αναγνώρισε, ωστόσο, ότι αυτό είναι ένα έργο σε εξέλιξη.

«Τόσο στο πεδίο, όσο και εδώ στα κεντρικά γραφεία», είπε, «κάποιοι υπάλληλοι της Frontex εξακολουθούν να διστάζουν να μιλήσουν». Ο Λέιτενς το απέδωσε στην αντίληψη μεταξύ ορισμένων συνοριοφυλάκων πως κάτι τέτοιο ισοδυναμεί με «κάρφωμα» και «προδοσία των συναδέλφων τους».

Στην περίπτωση της Frontex, είπε, «ήταν ακόμη χειρότερα». «Είχε επιπτώσεις στο παρελθόν. Υπήρχε ένα παιχνίδι εξουσίας που παιζόταν εδώ, μέσα στην υπηρεσία. Οι άνθρωποι καταπιέζονταν».

Αρκετοί από τους ανθρώπους που μίλησαν στο πλαίσιο της έρευνας, αναγνώρισαν στον Λέιτενς ότι κατέβαλε γνήσια προσπάθεια να αντιμετωπίσει την κουλτούρα του φόβου που κληρονόμησε, και ότι επέτρεψε στον εσωτερικό επόπτη δικαιωμάτων της Frontex να ασκήσει την αποστολή του πιο αποτελεσματικά.

Μεταξύ αυτών ήταν η Φεντερίκα Τοσκάνο, εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσης Save the Children στο Συμβουλευτικό Φόρουμ της Frontex, ένα συμβουλευτικό όργανο της κοινωνίας των πολιτών προς την υπηρεσία.

Μετά την άφιξη του Λέιτενς, είπε η Τοσκάνο, «υπήρξε σημαντικά μεγαλύτερη διαφάνεια προς το Συμβουλευτικό Φόρουμ και μια προσπάθεια να οικοδομηθεί μια ισχυρή συνεργασία τόσο με το Φόρουμ όσο και με τον Υπεύθυνο Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, επιτρέποντας στο γραφείο του να εκτελεί το έργο του πιο αποτελεσματικά».

Παρά την πιο προσεκτική προσέγγιση, το γεγονός ότι καταγράφονται λιγότερα περιστατικά από όσα πραγματικά συμβαίνουν παραμένει πρόβλημα.

Τον Αύγουστο του 2024, το γραφείο του Γκρίμχεντεν διαπίστωσε ότι κατά τη διάρκεια μιας φερόμενης επαναπροώθησης, η οποία περιελάμβανε ένα βουλγαρικό σκάφος που είχε αναπτυχθεί από τη Frontex ανοικτά της Λέσβου, τόσο οι ελληνικές αρχές όσο και το πλήρωμα της Frontex δεν κατέγραψαν σωστά το περιστατικό.

Ο Γκρίμχεντεν το έμαθε μόνο όταν μια ΜΚΟ δημοσιοποίησε βίντεο του περιστατικού, που τραβήχτηκε από μετανάστες στη θάλασσα, καθώς τους κυνηγούσε ένα σκάφος του ελληνικού λιμενικού σώματος.

Μια σειρά παρόμοιων αναφορών, από την ανάληψη της ηγεσίας από τον  Λέιτενς, δείχνει ότι οι αξιωματικοί της Frontex εξακολουθούν να αποτυγχάνουν συστηματικά να καταγράφουν επαναπροωθήσεις και άλλα περιστατικά κατάχρησης εξουσίας στα κεντρικά στη Βαρσοβία. Στην περίπτωση των επιχειρήσεων στη Βουλγαρία, φαίνεται ότι εκφοβίζονται από τους Βούλγαρους ομολόγους τους για να σιωπήσουν.

Δεν αρκεί απλώς να είναι παρόντες, είπε η Τοσκάνο.

«Η παρουσία της Frontex τα τελευταία δύο χρόνια έχει πράγματι μειώσει τις παραβιάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων;», αναρωτήθηκε η Τοσκάνο.

«Δυστυχώς, οι αναφορές για βία, επαναπροωθήσεις και κακομεταχείριση, συμπεριλαμβανομένων και παιδιών», συμπλήρωσε, «όπως τεκμηριώνεται επανειλημμένα από την Save the Children, παραμένουν στα σύνορα όπου δραστηριοποιείται η Frontex. Σίγουρα δεν κατηγορώ τον Λέιτενς άμεσα για αυτό — έχει κάνει κάποιες προσπάθειες για να βελτιώσει τον έλεγχο επί του πεδίου — αλλά είναι δύσκολο να πούμε ότι η παρουσία της υπηρεσίας έκανε τη διαφορά».

Ερωτηθείς αν περιμένει από τους αξιωματικούς του να παρέμβουν όταν έρχονται αντιμέτωποι με παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο Λέιτενς είπε: «Θα περίμενα, εάν κάποιος δει να συμβαίνει κάτι που δεν είναι σύμφωνο με τα πρότυπα, να ενεργήσει».

Ωστόσο, το να το κάνει την στιγμή της έντασης «δεν είναι εύκολο», είπε. «Προσπαθώ επίσης να φανταστώ πώς θα λειτουργούσα αν ήμουν στην θέση τους. Για να είμαι πολύ ειλικρινής μαζί σας, δεν μπορώ να πω αυτή τη στιγμή ότι θα παρενέβαινα».

«Δεν θέλω να μείνω στην θεωρία», είπε ο Λέιτενς. «Είναι δύσκολο. Περιμένω από αυτούς να ανταποκριθούν… Τουλάχιστον αυτό που θέλω να κάνουν είναι να [το] αναφέρουν, να μας ενημερώσουν για το τι συνέβη. Αυτό είναι το λιγότερο».

Καταδικασμένος να αποτύχει;

Λίγο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Λέιτενς διαβεβαίωσε πως «δεν υπάρχει τίποτα μυστικό για τη Frontex», αντανακλώντας μια ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι, μετά τον Λετζερί, η εικόνα της υπηρεσίας ως προς τα ζητήματα διαφάνειας θα έπρεπε να βελτιωθεί.

Η Frontex, ωστόσο, αρνήθηκε ένα αίτημα που υποβάλαμε στο πλαίσιο του δικαιώματος για ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία (FOI), το οποίο αφορούσε τις λεπτομέρειες μιας επίσημης γνωμοδότησης του Γκρίμχεντεν τον Ιανουάριο του 2024. Μας απέκρυψε επίσης ακόμα μια γνωμοδότηση του Γκρίμχεντεν, από τον Ιούνιο του 2024.

Όταν οι συνάδελφοι του BIRN υπέβαλαν καταγγελία σχετικά, η τότε Ευρωπαία Διαμεσολαβήτρια, Έμιλι Ο’Ράιλι, κατηγόρησε τη Frontex για «κακοδιοίκηση». Η στάση της, είπε, ήταν «ασύμβατη με μια κουλτούρα διαφάνειας».

Παρόμοιο τείχος μυστικότητας καλύπτει μια σειρά και άλλων εγγράφων που ζητήθηκαν. 

Η Τοσκάνο είπε ότι ήταν αφελές να πιστεύει κανείς ότι η παρουσία προσωπικού στο πεδίο θα αρκούσε για να αποτρέψει τις εθνικές αστυνομικές δυνάμεις από το να ληστεύουν και να ξυλοκοπούν τους επίδοξους αιτούντες άσυλο ή να τους επαναπροωθούν πέρα από τα σύνορα.

«Μπορείς να έχεις μάτια και αυτιά, αλλά αν δεν έχεις στόμα, ποιος είναι ο αντίκτυπος;» ρώτησε. «Η υπηρεσία έχει τη δυνατότητα να ασκήσει έλεγχο στις χώρες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά μέχρι στιγμής, αυτή η δυνατότητα παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανεκπλήρωτη».

Ορισμένοι επικριτές υποστηρίζουν ότι ο Λέιτενς είναι καταδικασμένος να αποτύχει όσο οι ηγέτες της Ευρώπης διατηρούν μια σκληρή γραμμή στη μετανάστευση. Οι επαναπροωθήσεις μπορεί να είναι παράνομες, αλλά δεν αποτελεί υπερβολή η διαπίστωση ότι ορισμένα κράτη-μέλη τις θεωρούν ένα αναγκαίο κακό.

«Ο Λέιτενς είναι αφοσιωμένος στο νόμο, αλλά κληρονόμησε μια προβληματική κατάσταση», δήλωσε η Σόφι ιν’τ Βελντ, συμπατριώτισσα του επικεφαλής της Frontex. Η ίδια πέρασε αρκετά χρόνια ελέγχοντας το έργο του Οργανισμού ως μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου έως και το 2024, και σήμερα είναι μέλος του φιλοευρωπαϊκού πολιτικού κινήματος Volt.

«Καθώς οι Ευρωπαίοι ηγέτες είναι απασχολημένοι με το να είναι σκληροί στη μετανάστευση, ο Λέιτενς δεν έχει μοχλό για να πιέσει πραγματικά τα κράτη-μέλη για τα ανθρώπινα δικαιώματα», είπε. «Και η ανομία και η ατιμωρησία συνεχίζονται στα εξωτερικά σύνορα της Ευρώπης».