Αποτυχίες και παραβιάσεις στα νέα «πρότυπα» καμπ των νησιών του Αιγαίου
Εσωτερικά έγγραφα της Ευρωπαϊκης Επιτροπής, που εξέτασε το Solomon σε συνεργασία με το Al Jazeera, δείχνουν ότι η «νέα γενιά» προσφυγικών καμπ της Ελλάδας δυσκολεύεται να παρέχει συνθήκες διαβίωσης σύμφωνα με τα πρότυπα ασύλου.
Τα τρία πρόσφατα κατασκευασμένα, και χρηματοδοτούμενα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, καμπ προσφύγων σε Σάμο, Λέρο, και Κω — που αξιωματούχοι της ΕΕ προανήγγειλαν ως τη «νέα γενιά» υποδομών με «βελτιωμένες» συνθήκες διαβίωσης και διαδικασίες ασύλου — δυσκολεύονται να παράσχουν βασικές υπηρεσίες και εγγυήσεις ακόμη και στους πιο ευάλωτους αιτούντες άσυλο, αποκαλύπτουν εσωτερικά έγγραφα της ΕΕ.
Σε εσωτερική αλληλογραφία που περιήλθε στην κατοχή του Solomon μέσω αιτημάτων πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία (FOIA), οι εκπρόσωποι της ΕΕ που επιβλέπουν τις δομές στα τρία νησιά του Αιγαίου ανέφεραν σχεδόν καθημερινά προβλήματα, που κυμαίνονται από ελλείψεις προσωπικού που καθυστερούν τις διαδικασίες ασύλου έως ισχυρισμούς για σεξουαλική παρενόχληση και βίαια περιστατικά με θύματα ανηλίκους.
Οι Κλειστές Ελεγχόμενες Δομές (ΚΕΔ) δημιουργήθηκαν για να αντικαταστήσουν τις άθλιες συνθήκες που δημιουργήθηκαν, μετά την άφιξη μεγάλου αριθμού αιτούντων άσυλο στην Ευρώπη μέσω των ελληνικών νησιών το 2015.
Αφού το 2020 πυρκαγιά κατέστρεψε τον υπερπλήρη καταυλισμό της Μόριας στη Λέσβο, η Αθήνα και οι Βρυξέλλες δεσμεύτηκαν να μεταρρυθμίσουν το σύστημα διαχείρισης του ασύλου και της μετανάστευσης και επένδυσαν 276 εκατ. ευρώ από κονδύλια της ΕΕ για τη δημιουργία πέντε νέων καταυλισμών.
Οι καταυλισμοί που λειτουργούν μέχρι στιγμής αναφέρονται ως «πρότυπες δομές».
Η δομή της Σάμου έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον και παρουσιαστεί σε αξιωματούχους, συμπεριλαμβανομένων Βρετανών και Αμερικανών, καθώς και σε μια μαροκινή αντιπροσωπεία στα πλαίσια «επίσκεψης μελέτης».
Σε συνεργασία με το ειδησεογραφικό πρακτορείο Al Jazeera, το Solomon εξέτασε δεκάδες εβδομαδιαίες αναφορές για τους νέους καταυλισμούς που συντάχθηκαν από εκπροσώπους της Κομισιόν με βάση τα νησιά. Τα έγγραφα περιγράφουν λεπτομερώς τα ζητήματα που προκύπτουν κατά την προσπάθεια να ευθυγραμμιστούν οι μέχρι το 2020 άθλιες συνθήκες στους καταυλισμούς, με τα πρότυπα της ΕΕ για την υποδοχή και το άσυλο.
Τα έγγραφα, τα οποία καλύπτουν την περίοδο από τον Μάρτιο του 2022 έως τον Φεβρουάριο του τρέχοντος έτους, προσφέρουν μια σπάνια εικόνα του πώς οι υπάλληλοι της ΕΕ περιγράφουν και επικοινωνούν εσωτερικά τα προβλήματα που προκύπτουν στους καταυλισμούς, την ίδια ώρα που οι αξιωματούχοι στις Βρυξέλλες και την Αθήνα επαινούσαν τις εγκαταστάσεις.
Ασυνόδευτοι ανήλικοι χωρίς φροντίδα
«Έχετε επισκεφθεί τα νέα καμπ στα νησιά μας; Έχετε πάει στη Σάμο;», ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης επέπληξε μια Ολλανδή δημοσιογράφο κατά τη διάρκεια μιας περιβόητης πλέον συνέντευξης Τύπου, τον Νοέμβριο του 2021.
«Αν πάτε στη Σάμο, θα βρείτε ένα άψογο καμπ με άψογες συνθήκες … καμία σύγκριση με αυτό που είχαμε στο παρελθόν», είπε ο κ. Μητσοτάκης.
Τώρα, καθώς ο κ. Μητσοτάκης έχει καταστήσει την πάταξη της παράτυπης μετανάστευσης πυλώνα της προεκλογικής του εκστρατείας με τη ΝΔ, επισήμανε τις εγκαταστάσεις της Σάμου ως παράδειγμα των επιτυχιών της κυβέρνησής του στη «διαχείριση της μετανάστευσης».
«Έχουμε μια σύγχρονη και ανθρώπινη εγκατάσταση που είναι, πρώτα απ’ όλα, ασφαλής», δήλωσε ο κ. Μητσοτάκης σε προεκλογική εκδήλωση, ενώ πίσω του προβάλλονταν πλάι-πλάι εικόνες της παλιάς και της νέας δομής της Σάμου.
Όμως, σε μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προς τις Βρυξέλλες, οι εκπρόσωποι της Κομισιόν περιέγραφαν λεπτομερώς μια σειρά από προκλήσεις στον τομέα της ασφάλειας, παρά τις μεγάλες επενδύσεις σε εξοπλισμό επιτήρησης υψηλής τεχνολογίας και προσωπικό ασφαλείας.
Στον καταυλισμό της Σάμου, όπου ορισμένες περιόδους το προσωπικό ασφαλείας υπερέβαινε τον φιλοξενούμενο πληθυσμό, οι υπάλληλοι της Κομισιόν προειδοποιούσαν επί μήνες για ελλείψεις σε εξειδικευμένους φροντιστές για τους ασυνόδευτους ανηλίκους, οι οποίοι τοποθετούνται σε καθορισμένες «ασφαλείς ζώνες» στους καταυλισμούς.
Στη Λέρο, τον Μάιο του 2022, η Κομισιόν κατέγραψε «σχεδόν καθημερινά προβλήματα» με «βία» και «βανδαλισμούς» στα καταλύματα των ανηλίκων, καθώς οι αρχές προσπαθούσαν να προστατεύσουν περίπου 40 παιδιά που έμειναν χωρίς φροντιστές μετά τη λήξη της σχετικής σύμβασης μιας ΜΚΟ πριν από ένα χρόνο.
Μια προφανής επιδημία ψώρας μεταξύ των παιδιών είχε αποτρέψει την προγραμματισμένη μεταφορά ορισμένων στην ηπειρωτική Ελλάδα, με αποτέλεσμα μια ασυνήθιστα μεγάλη ομάδα να ζει στον καθορισμένο χώρο.
Μήνες αργότερα, η Κομισιόν συνέχισε να καταγράφει έναν «αυξανόμενο αριθμό» ασυνόδευτων ανηλίκων «αλλά χωρίς επιπλέον προσωπικό για τη φροντίδα τους».
Μια άλλη έκθεση της Κομισιόν από τη Σάμο, τον Ιούνιο του 2022, περιλάμβανε ισχυρισμούς ότι ένας επτάχρονος στον καταυλισμό είχε υποστεί σεξουαλική επίθεση και ότι η ελληνική αστυνομία ερευνούσε την υπόθεση.
Η ελληνική αστυνομία δεν απάντησε σε σχετικό ερώτημά μας.
Τα μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου της Κομισιόν εξέφραζαν επίσης ανησυχίες σχετικά με ένα «τεράστιο κενό» στις υπηρεσίες διερμηνείας που καθυστερεί «όλες τις διαδικασίες», από τις αρχικές εγγραφές έως τις συνεντεύξεις ασύλου. Και αναφέρονταν συχνά σε προβλήματα που προκαλούνται από την εξαιρετικά περιορισμένη πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη στους καταυλισμούς.
Η έλλειψη μόνιμων γιατρών στους καταυλισμούς περιγράφεται στα μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ως «τεράστιο ζήτημα» που οδηγεί σε κενά στην ιατρική υποστήριξη των κατοίκων και σε καθυστερήσεις στους ιατρικούς ελέγχους, που απαιτούνται για τον προσδιορισμό της ηλικίας και της κατάστασης ευαλωτότητας των νεοαφιχθέντων που μπορεί να πληρούν τις προϋποθέσεις για ειδικές προστασίες και διαδικασίες.
Έλλειψη τρεχούμενου νερού στα καμπ
Στα έγγραφα αναφέρονται ανεπιτυχείς προσπάθειες πρόσληψης μόνιμων γιατρών στους καταυλισμούς των τριών νησιών του Αιγαίου, όπου ακόμη και τα γενικά νοσοκομεία δυσκολεύονται να διατηρήσουν προσωπικό.
Ορισμένα ζητήματα υποδομής και συντήρησης, που αναφέρονταν στα μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, παραμένουν ανεπίλυτα για εβδομάδες ή μήνες.
Όταν το 2022 μια δυσλειτουργική αντλία νερού άφησε τους κατοίκους του καταυλισμού της Σάμου, αξίας 43 εκατ. ευρώ, χωρίς σχεδόν καθόλου τρεχούμενο νερό για περισσότερες από δύο εβδομάδες, ο εκπρόσωπος της Κομισιόν είπε:
«Μέχρι τώρα οι άνθρωποι ήταν πολύ ήρεμοι και δεν διαμαρτύρονταν, αλλά τώρα έχουν χάσει την υπομονή τους».
Το πρόβλημα με την υποδομή και οι συχνές διακοπές νερού στο καμπ συνεχίζονταν μέχρι και τον Απρίλιο του 2023. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών έχουν καταγράψει διεξοδικά τις υποβαθμισμένες συνθήκες και τις ανεπαρκείς υπηρεσίες στους καταυλισμούς. Κατά καιρούς, οι ελληνικές αρχές έχουν απορρίψει τα παράπονά τους ως πολιτικά υποκινούμενα ή ψευδείς ειδήσεις (‘fake news’).
Ενώ αναγνωρίζουν ότι οι νέες εγκαταστάσεις προσφέρουν βελτιωμένες συνθήκες στέγασης σε σύγκριση με τις προηγούμενες, ορισμένες οργανώσεις έχουν επικρίνει τις απομακρυσμένες τοποθεσίες των δομών που μοιάζουν με «φυλακές», τις πρακτικές κράτησης και τα «δυσανάλογα» μέτρα επιτήρησης και ασφάλειας.
Σε επιστολή τους αυτόν τον μήνα, αρκετές ΜΚΟ κάλεσαν τις αρχές να κλείσουν τον καταυλισμό της Σάμου, επικαλούμενες την «αναξιοπρεπή μεταχείριση» των ασυνόδευτων ανηλίκων και την «περαιτέρω επιδείνωση των συνθηκών» στις εγκαταστάσεις.
«Υπάρχει μια έντονη αντίθεση μεταξύ του τρόπου με τον οποίο παρουσιάζονται δημοσίως αυτά τα κέντρα και … της πραγματικότητας που αντιμετωπίζουν στην πράξη οι άνθρωποι που ζουν σε αυτά», έγραψαν το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες και η Oxfam σε πρόσφατη εισήγηση προς τον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι εγκαταστάσεις «φαίνεται να εντείνουν αντί να μετριάζουν» τις ανησυχίες για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Άλλα έγγραφα θέτουν επίσης υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα και τη νομιμότητα των συστημάτων ασφαλείας υψηλής τεχνολογίας του καταυλισμού — σήμα κατατεθέν των ανανεωμένων εγκαταστάσεων, που προβάλλονται από τις ελληνικές αρχές ως δικλείδα ασφαλείας ενάντια στους κινδύνους που μάστιζαν τους προηγούμενους πρόχειρους καταυλισμούς.
Περιλαμβάνουν ένα «έξυπνο» σύστημα επιτήρησης για τον εντοπισμό απειλών ασφαλείας στους καταυλισμούς και ένα σύστημα ελέγχου εισόδου-εξόδου που βασίζεται σε βιομετρικά στοιχεία.
Τα προγράμματα, που χρηματοδοτήθηκαν με 20 εκατ. ευρώ από την ΕΕ, σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν αρχικά χωρίς βασικές εγγυήσεις για την προστασία των δεδομένων και διερευνώνται από την ελληνική Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ), μετά από καταγγελία οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών.
Οι εκθέσεις εκτίμησης αντικτύπου στην προστασία των δεδομένων (DPIA) για τα συστήματα ασφαλείας των καταυλισμών ολοκληρώθηκαν αργότερα από ό,τι απαιτούν οι ελληνικοί και ευρωπαϊκοί κανονισμοί. Αθήνα και Βρυξέλλες κράτησαν τις εκθέσεις μυστικές, παρά τις κατευθυντήριες γραμμές της ΕΕ που λένε ότι οι περιλήψεις των εκτιμήσεων επιπτώσεων πρέπει να δημοσιεύονται.
Το υπουργείο Μετανάστευσης αγνόησε κοινοβουλευτικό αίτημα για τη δημοσιοποίηση των κειμένων.
Σε έγγραφα που εξετάσαμε, ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (FRA) εξέφρασε επίσης ανησυχίες σχετικά με την «αναγκαιότητα και την αναλογικότητα» των συστημάτων ασφαλείας και τον αντίκτυπό τους στους διαμένοντες και συνέστησε «λιγότερο παρεμβατικά μέτρα», σύμφωνα με αναφορά που συντάχθηκε μετα απο αυτοψία του οργανισμού, η οποία πραγματοποιήθηκε μετά από αίτημα συνδρομής της ίδιας της Κομισιόν. Ο FRA συνέστησε επίσης τη δημοσιοποίηση των περιλήψεων των DPIA.
Στο πλαίσιο έρευνας που ξεκίνησε τον Ιούλιο, ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής ερευνά τον τρόπο με τον οποίο η Κομισιόν διασφαλίζει τον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων στις χρηματοδοτούμενες από την ΕΕ εγκαταστάσεις της Ελλάδας.
Απαντώντας σε ερωτήματα, η Κομισιόν έγραψε ότι «παρακολουθεί συνεχώς τις εξελίξεις μέσω του προσωπικού της που έχει αναπτυχθεί στα νησιά για να διασφαλίσει ότι τα χρηματοδοτούμενα από την ΕΕ κέντρα συμμορφώνονται με τα πρότυπα υποδοχής».
«Είναι τελικά ευθύνη των ελληνικών αρχών να διασφαλίσουν ότι τα πρότυπα αυτά τηρούνται», πρόσθεσε.
Το υπουργείο Μετανάστευσης δεν απάντησε σε ανάλογα ερωτήματα.
(Το ρεπορτάζ υποστηρίχθηκε από το Pulitzer Center on Crisis Reporting).